«Цалкам зразумела, калі чалавек адпрацаваў 8 гадзін у краме і на будоўлі, а потым ідзе на рэпетыцыю, які будзе плён»

Тэатральны крытык Дзяніс Марціновіч — пра цяжкасці тэатра ў эміграцыі, лепшую пастаноўку пра падзеі 2020-га і чаму ў Беларусі немагчыма рэалізаваць мадэль Венскай оперы.

Дзяніс Марціновіч. 2024 год. Фота: Настасся Панкратава

«Тое, што было ў 2010‑я, цалкам знікла, і мы засталіся на папялішчы»

Пасля жніўня 2020-гаўсяго за пару сезонаў беларускі тэатр змяніўся непазнавальна. Сёння ўжо складана прыгадаць усе хвалі «чыстак», закрыцці творчых пляцовак, перапрызначэнні лаяльных дырэктараў, выцісканне няўгодных з прафесіі… Што беларускія тэатралы і ўсе мы страцілі за чатыры гады?

— Для гэтага трэба вярнуцца крыху назад, — зазначае эксперт. — Цягам дзясятых гадоў склалася дастаткова добрая сістэма незалежнага тэатра. Прычым гэта былі не адзінкавыя праявы, а сапраўды сістэма.

Акрамя цэнтра візуальных мастацтваў АртКарпарэйшн, была, напрыклад, «Тэрыторыя мюзікла»— прыватны тэатр, адзіны буйны незалежны калектыў, які ставіў мюзіклы, у тым ліку ў яго была брадвейская ліцэнзійная пастаноўка «Недалёка ад нормы». Была асобная пляцоўка ОК16, якая давала магчымасць эксперыментаваць розным калектывам.

І 2020 год, у прынцыпе, цалкам знішчыў гэтую сістэму. У Мінску зараз юрыдычна існуе два незалежных тэатра: «ТрыТ Фармат» спадарыні Паляковай-Макей (але фактычна яны аб’ядналіся з ТЮГам, якім якраз Палякова-Макей і кіруе), і Камерны тэатр Наталлі Башавай (але праблема ў тым, што Наталля Башава цяпер — дэкан тэатральнага факультэта Акадэміі мастацтваў, то бок, гэта таксама не незалежны тэатр).

Уласна, гэта і ўсё. Атрымліваецца, канстатуе Дзяніс Марціновіч, што ў Беларусі сёння незалежных тэатраў няма ў прыродзе, хіба некалькі аматарскіх і напаўаматарскіх калектываў, як сямейны інклюзіў-тэатр «І» (разам з аматарамі на сцэну выходзяць і прафесіяналы), альбо «Со:временник», сабраны з выпускнікоў акцёрскіх курсаў. І гэта лёгка тлумачыцца: ніхто не дасць «сумнеўным» калектывам гастрольнае пасведчанне, не вылучыць сцэнічную пляцоўку, і г.д.

Акурат гэтую сітуацыю наш суразмоўца «Салідарнасці» называе «самым моцным ударам»: у дзяржаўных тэатраў цяпер няма канкурэнтаў, а значыць, і стымулаў развівацца, каб завабліваць гледача.

— Таксама вялікім ударам сталі звальненні, зыход у эміграцыю велізарнай колькасці акцёраў, рэжысёраў — кадравыя страты. Калі згадаць найбольш цікавых рэжысёраў, якія ставілі ў 2010‑я гады, то высветліцца, што ўсе яны зараз у Мінску не ставяць.

Юрый Дзівакоў — у Польшчы, Аляксандр Янушкевіч і Ігар Казакоў — у Расіі, Аляксандр Марчанка — у Літве, Аляксандр Гарцуеў таксама з’ехаў у Польшчу.

Можна доўга пералічваць імёны, але сэнс у тым, што вялікі пласт прафесіяналаў не працуе ў Беларусі. Фактычна, з той эліты застаўся хіба Яўген Карняг, які ставіць у Тэатры лялек і РТБД.

Нават калі заплюшчыць вочы на ўсё астатняе, гэта адкінула наш тэатр, як мінімум, на дзесяцігоддзе назад… Тое, што было ў 2010‑я, цалкам знікла, і мы засталіся на папялішчы.

— Мабыць, адной з самых заўважных падзей 2020-га стала звальненне практычна ўсяго творчага касцяка Купалаўскага тэатра. Падаецца, што дзяржава імкнецца захаваць гэты брэнд за сабой, але не надта атрымліваецца: «новая кроў» — гэта акцёры, многія з якіх не ведаюць беларускай мовы, рэпертуар не ўражвае.

На ваш погляд, тое, што адбываецца сёння ў сценах тэатра Янкі Купалы — гэта пра ідэалогію, або і пра мастацтва таксама?

—Думаю, гэта і не пра ідэалогію, і не асабліва пра мастацтва. У мяне такое ўражанне, што гэта тэатр «для птушачкі». Таму што сыход сапраўды быў вельмі гучны, — а памяшканне ў цэнтры Мінска, з такой традыцыяй, з такой гісторыяй — не магло стаяць пустым.

Тэатр імя Янкі Купалы, Мінск

Я паглядзеў: з той, старой трупы зараз засталося ў тэатры 8 чалавек, з іх пераважаюць акцёры сталага ўзросту, некалькі з якіх на сцэну амаль што не выходзяць.

Сёння гэта фактычна цалкам новая трупа — і нічога цікавага там не адбываецца, акцёры — без пераемнасці, для якіх беларуская мова — замежная, і яе вучылі ў працэсе, а галоўнае, што Купалаўскі тэатр для іх — часовая пляцоўка, з якой яны вернуцца ў Маскву.

Таму да іх, на мой погляд, адпаведнае стаўленне: агульная абыякавасць. Існуюць і існуюць.

— Вы ўжо згадалі пра кадравыя страты. Частка беларускіх акцёраў з’ехала ў Расію (калі не памыляюся, Іван Трус, Павел Харланчук працуюць там), частка падалася на Захад, у Еўропу. Які кірунак творчай эміграцыі аказаўся больш паспяховым — на сёння і на перспектыву?

— Тут ёсць адказ этычны, а ёсць прагматычны. З этычнага гледзішча, з улікам усіх падзей сама меней апошніх двух гадоў — натуральна, Захад больш лагічны накірунак развіцця кар’еры. Але калі заплюшчыць вочы на этычныя развагі і глядзець прагматычна — то Усход атрымаўся нашмат больш паспяховым.

Усё ж такі на Захадзе, будзем казаць шчыра, мы не надта патрэбныя. Там выйгралі тыя, хто ведаў мову пэўнай краіны і гатовы быў яе хутка вывучыць, хто ўжо тады быў гатовы да эксперыментаў, да эстэтыкі заходняга тэатра.

Так, актрыса і рэжысёрка Паліна Дабравольская, рэжысёры Юрый Дзівакоў, Мікіта Ільінчык вельмі актыўна працуюць у польскім тэатры.

Трэба разумець, што нават у 2010‑я гады беларускі тэатр быў даволі кансерватыўным, і ад польскага моцна адставаў. І калі ты не зможаш інтэгравацца ў тую ж польскую прастору (не кажу ўжо пра літоўскую, бо гэта яшчэ больш складана нават на ўзроўні мовы) — ты непазбежна пачынаеш працаваць у эмігранцкім тэатры для куды больш вузкай аўдыторыі.

Калі выбраць беларускую мову, аўдыторыя, на вялікі жаль, будзе яшчэ больш вузкай, калі рускую — крыху большай, і ўсё ж такі гэта будзе эмігранцкі тэатр.

— І калі ты застаешся ў Беларусі, то бачыш, што эмігранцкі хлеб дастаткова складаны, што большасць акцёраў працуе дзесьці па-за тэатрам: у крамах, у таксі і г.д.

Думаю, шмат да каго прыходзіць разуменне, што гэта цяжка, а ці перспектыўна — як кажуць, пытаннечка. А Усход — гэта мова, гэта рэпутацыя беларусаў, якіх запрашаюць, ужо ведаючы якасць іх працы; гэта прасцейшы шлях. Таму проста зараз, мне падаецца, Усход выглядае больш прывабным.

— Можна доўга разважаць, як справы пагоршыліся, як з 29 тэатраў засталіся толькі 4, што працуюць на беларускай мове, — і гэта будзе праўдай. Але, з іншага боку — не ўсё ж развалена дашчэнту, захаваліся тэатральныя фестывалі, нават міжнародныя. І ёсць, што пакласці пазітыўнага на іншую шалю вагаў?

— Ёсць дзве стратэгіі: «мы сыходзім і не ўдзельнічаем у гэтым усім» і «мы застаёмся і нешта робім, захоўваем, што можна». І зараз у беларускім тэатры, на маю думку, адбываецца тое ж самае: хтось бразнуў дзвярыма і з’ехаў, хтосьці застаўся і імкнецца захаваць тое, што ёсць.

У Беларусі жывуць дзевяць мільёнаў чалавек. І яны таксама маюць права глядзець тэатр, у тым ліку добры тэатр. Тое, што вы сказалі пра фестывалі — так, захавалася «Белая Вежа» ў Брэсце, «М.@рт. Кантакт» у Магілёве, «Лялькі над Нёманам» у Гродне.

Зразумела, што яны зараз не таго ўзроўню, як маглі б быць. Натуральна, што ў іх афішах пераважаюць пастаноўкі з Расіі, у лепшым выпадку — з краін СНД. Але там таксама ёсць добрыя пастаноўкі, калектывы сапраўды высокага ўзроўню.

Вось у верасні на сцэне Музычнага тэатра была з гастролямі Свярдлоўская музкамедыя — гэта адзін з лепшых расійскіх калектываў у сваёй сферы (мюзікл, аперэта). І тое, што ў Беларусь прывозяць добрыя спектаклі, што захаваліся фестывалі — я лічу, добра.

З фестывалямі такая штука, што галоўнае, каб яны працягвалі існаваць, інакш чыноўнікі перастаюць вылучаць грошы на правядзенне, а аднавіць страчанае потым вельмі цяжка.

З плюсаў адзначу і тое, што ў Беларусі працуюць тыя рэжысёры, якія змаглі застацца. Ёсць добрыя акцёры, якія працавалі і ў нулявыя, і ў дзясятыя гады. Мне здаецца, сёння галоўная задача ў тым, каб захаваць узровень, працягнуць пераемнасць.

«Людзі тэатра не могуць займацца толькі тэатрам»

— На маю думку, беларускія тэатры ў замежжы (Купалаўцы, Свабодны) перасталі быць месцам, а сталі брэндам, на які ідзе публіка. Хтосьці спрабуе прабіцца сам, хтосьці ўбудоўваецца ў міжнародныя праекты, але відавочна, што праектнасць — не першы і не галоўны выклік у эміграцыі…

— Насамрэч іх вельмі шмат. Галоўны— што людзі тэатра не могуць займацца толькі тэатрам. Гэта было і ў Беларусі, калі зарплаты былі такімі маленькімі, што акцёры здымаліся ў кіно, у рэкламе, у танных расійскіх серыялах, займаліся агучкай — але ўсё ж гэта была праца ў сферы мастацтва.

Зараз гэта лічаныя адзінкі. Так, актрыса былога Горкаўскага тэатра Настасся Шпакоўская знаходзіцца ў трупе Вільнюскага старога тэатра — я за яе вельмі рады, але гэта адзін з нешматлікіх прыкладаў. Большасць людзей зарабляюць грошы не мастацтвам. І цалкам зразумела, калі чалавек адпрацаваў 8 гадзін у краме, і на будоўлі, а потым ідзе на рэпетыцыю, які будзе плён. Гэта вельмі зніжае ўзровень спектакляў, такое вымушанае аматарства.

Потым — рэзкае звужэнне публікі. І яшчэ адна праблема — людзі, якія пасля 2020 года з’ехалі ў эміграцыю, пераважна працавалі ў дзяржаўных тэатрах. І там яны не мусілі займацца распаўсюдам квіткоў, уласнай прамоцыяй: была сцэна, была афіша, іх чакалі касцюмы, яны адрэпетавалі і пайшлі граць. Сёння гэтага няма.

Як раней была, так і захавалася праблема з менеджментам: вялікіх грошай у гэтай сферы ніколі не было, і ў тэатральны менеджмент ішлі хутчэй фанаты, для якіх тэатр быў істотна больш важны за грошы. І зараз прасоўванне таксама «правісае».

Беларускі тэатр раней не працаваў з грантамі — не было такой неабходнасці. А цяпер трэба працаваць у грантавай сістэме, і гэта таксама мастацтва.

Аб гэтым яскрава сведчыць прыклад Мікалая Халезіна: выклікае захапленне тое, як ён умее прадаць свой прадукт. Бо спектаклі Свабоднага тэатра, скажам далікатна, вельмі па-рознаму ўспрымаюцца — але ён заўжды робіць з гэтага падзею і «прадае», у добрым сэнсе слова, сваю прадукцыю замежнікам. Такой прадусарскай працы вельмі нестае.

Яшчэ і праблема з пляцоўкамі. Чуў, што Купалаўцам у 2020 годзе прапаноўвалі сцэну ў Варшаве — але яны адмовіліся, бо палічылі гэта неэтычным у дачыненні да беларусаў, якія засталіся ў краіне. Тады прапаноўвалі — а больш ужо не. Гэты шанс знік, і зараз Купалаўцы просяць, палітыкі просяць у палякаў дапамагчы — але слаба верыцца, што ў 2024 годзе гэта магчыма.

Зноў-такі, адсутнасць вялікіх грошай, якая адбіваецца на выніку. Згадваю купалаўскі спектакль «Рамантычнасць», ён быў у добрым сэнсе дарагі: дэкарацыі, касцюмы. І ў параўнанні з ім, калі бачыш іншыя спектаклі, створаныя ў эміграцыі — бачна, наколькі ў іх невялікі бюджэт.

«Рамантычнасць» у Варшаве. Фота teatrpolski.waw.pl

 аднаго боку, зразумела, чаму так; а з іншага боку, калі ў Вільнюсе мы з жонкай, тэатральным крытыкам Настассяй Панкратавай імкнёмся хадзіць на літоўскія спектаклі і бачым даволі дарагі тэатр — разумеем, што ў беларускага эміграцыйнага тэатра такога ўжо няма. Гэта крыўдна і не ёсць добра.

— Дарэчы, калі працягнуць тэму прасоўвання. У нашай папярэдняй размове Сяргей Будкін адзначаў ініцыятыву Inexkult Вольгі Кулікоўскай — «фактычна, спробу стварэння незалежнай прадзюсарскай агенцыі беларускага тэатра за мяжой».

Як вы ставіцеся да гэтай ідэі, да спробаў краўдфандынгу праз платформу Gron­ka, і што яшчэ варта было б зрабіць для падтрымкі беларускага незалежнага тэатру?

— Вольга Кулікоўская, дарэчы, вялікая малайчына, гэта вельмі класная ініцыятыва. Ужо другі год яна арганізуе фестываль Inexfest. Аднак сёлета — гэта пераважна паказ таго, што ўжо створана. Пытанне ў тым, што трэба грошы і на стварэнне новых спектакляў, і — у ідэальным свеце — на тое, каб людзі маглі мець ганарары. А з гэтым вялікая складанасць.

Напрыклад, на Gron­ka выдавецтва Янушкевіча збірала на выданне перакладу «Графа Монтэ-Крыста» і Саша Чарнуха на сваю кніжку. У абодвух выпадках атрымалася сабраць больш за €4000. За гэтыя грошы, мабыць, можна, назбіраць на стварэнне спектакля — тут людзі знутры тэатру лепш падкажуць. Але яны дакладна не пойдуць акцёрам у якасці ганарара, іх проста не хопіць.

Таму ў мяне няма адказу на пытанне, што рабіць і якая мадэль лепшая.

Не веру, што сёння простыя беларусы могуць назбіраць грошай на стварэнне рэпертуарнага калектыву, на працу цэхаў, мастакоў, аплату акцёраў — гэта немагчыма, гаворка пра вельмі вялікую суму. У ідэальным свеце хацелася б, каб да гэтай справы далучыўся нейкі беларускі бізнес у эміграцыі —Wargam­ing, EPAM.

Калісьці, яшчэ ў нулявыя гады, я хадзіў на экскурсію ў Венскую оперу, і мне распавялі пра тамтэйшую мадэль: траціну дае дзяржава, траціну — спонсары, і траціну яны зарабляюць самі. У тэатра ў эміграцыі атрымліваецца наадварот: ад дзяржавы падтрымкі няма, бізнес-падтрымкі, пакуль што, таксама няма, і самі не зарабляюць.

На вялікі жаль, разавыя зборы — магчыма, пакуль гэта адзіны варыянт.

— А што наконт тэатраў у Беларусі? Год таму там прынялі ўказ аб частковай самаакупнасці: 40% дзяржтэтры мусяць зарабляць самі, 60% — дае дзяржава. Гэта рэалістычна, альбо да мадэлі Венскай оперы як да месяца?

— Мадэль Венскай оперы ў Беларусі немагчымая. Па-першае, у нас няма такога буйнога бізнесу, які б укладаўся ў мастацтва і які б ведаў, што яго не «папросяць» яшчэ чымсьці дапамагаць.

Натуральна, дзяржтэатры выжывуць. Але чым больш высокую планку самаакупнасці ставяць улады, тым больш людзі пачынаюць прыстасоўвацца, і мне тут складана іх у нечым вінаваціць. Пачынаюць ставіць большую колькасць камедый, забаўляльных спектакляў, прадказальных пастановак, на што публіка пойдзе дакладна і якія «збяруць касу».

З гэтай прычыны, дадае Дзяніс Марціновіч, беларускі Оперны тэатр аддае перавагу класіцы ХІХ стагоддзя, якую гледачы добра ведаюць і на якую ідуць — хоць ва ўсім свеце не замыкаюцца на адным перыядзе, а ставяць творы і ХХ стагоддзя, і сучасныя.

— Але ж для гэтага трэба займацца фактычна асветніцтвам, рыхтаваць аўдыторыю — бо ёсць рызыкі, што спектакль можа «не пайсці», не прадасца. Гэта нармальная сітуацыя. А пры такой мадэлі, як у Беларусі, няма магчымасці эксперыментаваць: ты мусіш паставіць 100% касавы спектакль і зарабіць на ім.

У выніку адбываецца адмова ад эксперыментаў: ніякай малой сцэны, ніякіх маладых невядомых драматургаў… І гэта, зноў жа, вядзе да зніжэння ўзроўню.

«Калі людзям баліць — натуральна, трэба аб гэтым казаць»

— Звярнула ўвагу, што ў рэпертуары беларускіх тэатраў вельмі мала новых імёнаў, затое ёсць, напрыклад, спектаклі 100-гадовай даўніны: у ТЮГу паводле п’есы Кандрата Лейкі (1912 года), у тэатры імя Купалы — «Пісаравы імяніны» Уладзіслава Галубка (першы паказ — 1921 год). Можа, гэта крызіс жанру, альбо перастрахоўка — да класікаў-то пільныя «правяральшчыкі» не дачэпяцца?

— Натуральна, крызісу жанру няма: беларуская драматургія вельмі высокага ўзроўню, яна ставіцца, прычым вельмі шмат, і ў той жа Расіі беларускія драматургі катуюцца вельмі высока — гэта і Дзмітрый Багаслаўскі, і Канстанцін Сцешык, і Павел Пражко, і шэраг іншых аўтараў.

Але класікі — гэта акурат тое, пра што мы казалі, правераны варыянт. Бо ў новых п’есах могуць жа нешта такое знайсці, нейкую крамолу, двайны-трайны сэнс — а з другога боку, публіка гэта ведае, навошта рызыкаваць, паставім зноў Кандрата Крапіву, або рускую класіку, тое, што працавала раней і будзе працаваць зноў.

— Калі параўноўваць з рэпертуарам беларускага тэатра ў эміграцыі — шэраг пастановак («Ціхары», «Зэкамерон», «Con­nec­tion», «Галасы новай Беларусі») паводле падзей 2020 года і пасля. Як вы лічыце, у тэатры іх ужо досыць, або гэтая тэма нам адбаліць яшчэ не хутка?

— На маю думку, пытанне «досыць—не досыць» не стаіць, бо калі людзям баліць — натуральна, трэба аб гэтым казаць. Але пры тым трэба і ўлічваць аўдыторыю спектаклю, на каго ён разлічаны.

Некалькі месяцаў таму я бачыў у Вільні cпектакль Паўла Гарадніцкага «Паслязаўтра будзе заўтра». Сабралася беларуская аўдыторыя, невялікая, аднак поўная заля.

Монаспектакль Гарадніцкага ў Празе, верасень-2024. Фота: Інстаграм legal_initiative_belarus

Але праблема ў тым, што ўсе гэтыя людзі — яны ўжо ў інфармацыйнай павестцы, і для іх тут новага не было нічога. Абмярковаў гэты спектакль з Настассяй Панкратавай і яна слушна адзначыла, што якраз такія спектаклі трэба паказваць замежнай аўдыторыі, напрыклад, у Савеце Еўропы — людзям, якія, можа быць, «не ў тэме» беларускай павесткі, і ім трэба распавесці пра яе.

Разумею, што гэтыя спектаклі — шчырыя, што людзям баліць. Але рэаліі не змяняюцца, гаворка ідзе пра адно і тое ж, часам у мяне крыху адчуванне дэжа вю (хоць, вядома, я не тыповы глядач, бо гляджу шмат пастановак).

З майго гледзішча, можа быць, лепшым спектаклем пра той перыяд быў спектакль «Ціхары». П’есу Сашы Філіпенкі паставіла ўкраінска-расійская рэжысёрка Саша Дзянісава, і атрымаўся іншы погляд, нестандартны: з аднаго боку, крыху іранічны, а з другога, на дыстанцыі.

Мне як крытыку, канешне, хацелася б, каб людзі, выбіраючы гэтую тэму, па-першае, мелі рэсурсы на яе — у тым ліку большыя фінансавыя магчымасці, большы рэпетыцыйны перыяд — і па-другое, каб быў усё ж такі нейкі новы погляд.

А глабальна — так, думаю, тэма будзе працягвацца, і ў нейкай ступені гэта аб’ядноўвае тых, хто на сцэне і хто ў залі. Але, на жаль, у краіне гэтыя пастаноўкі не пакажаш.

— Так. Раней быць беларускім гледачом было проста і прыемна: купіў квіток і пайшоў або паехаў. Сёння ж пабачыць беларускі спектакль фактычна немагчыма. Незалежныя трупы і іх пастаноўкі — нейкі «космас», пра які большасць беларусаў нічога не ведаюць. Што з гэтым рабіць?

— Адзінае выйсце, але зараз яно пакуль нерэальнае — гэта здымаць спектаклі, рабіць анлайн-трансляцыі альбо якасныя відэазапісы, якія можна было б выстаўляць. Спачатку Купалаўцы так і рабілі, доўгі час усе іх прэм’еры можна было ўбачыць анлайн.

Але, наколькі я разумею, па ўмовах грантаў запіс не прадугледжваецца, і на яго проста няма грошай. І што з гэтым рабіць — па шчырасці, не ведаю. Бо нават калі ты знаходзішся не ў Мінску, а ў Вільнюсе, а спектакль у Варшаве —гэта тэхнічна складана, даехаць. Таму адзіным варыянтам, паўтаруся, бачу падрыхтоўку відэазапісаў альбо анлайн-трансляцый.

— Часам, калі замежнікі просяць параіць пачытаць/паглядзець нешта беларускае, лезуць у галаву хрэстаматыйныя прыклады, фактычна, з падручнікаў. Якія пастаноўкі вы б параілі паглядзець замежніку, каб крыху больш зразумець (пра) Беларусь?

— Маеце на ўвазе, спектаклі і ў замежжы, і ў Беларусі? Тады раю РТБД і спектаклі Карняга: «Шлюб з ветрам», «Забалоцце», «Пачупкі» — тры лепшыя пастаноўкі, якія і зараз ідуць у тэатры беларускай драматургіі.

Cцэна са спектаклю «Шлюб з ветрам». Фота rtbd.by

Таму што шмат пастановак патэнцыйна цікавых, на жаль, сышлі ў нябыт.Выпадкова знайшоў запіс спектаклю «Локіс» Гродзенскага тэатра лялек, пастаноўка 2021 года — містычна, атмасферна, стыльна, мяркую, замежніку было б цікава. Але гэтыя спектаклі Карняга, напэўна, дадуць замежніку больш разумення пра Беларусь.

— Якой вы бачыце будучыню беларускага тэатра, куды ён будзе рухацца? Цытуючы знятую з паказу пастаноўку «Няхай жыве Фландрыя»?

— Тут, вядома ж, бачанне моцна залежыць ад таго, што будзе з Беларуссю наогул. Ёсць два варыянты: песімістычны і аптымістычны.

З першым усё зразумела: эмігранцкі тэатр будзе змагацца, але колькасць грантаў напэўна будзе памяншацца, колькасць пастановак таксама. У яго наўрад і будзе прыходзіць «новая кроў», і калі ўсё гэта зацягнецца надоўга — эмігранцкі тэатр можа, у рэшце рэшт, проста знікнуць.

У Беларусі ўзровень будзе пакрысе «прасядаць», зніжацца. Зрэшты, пры гэтым будзе прыходзіць моладзь і зноў спрабаваць вынайсці кола, як рабіла наша пакаленне, і пакаленне да нас. Аднак без традыцый гэта ўсё будзе даўжэй і складаней.

Аптымістычны ж варыянт — калі сітуацыя змяняецца, адбываюцца цуды, і людзі пачынаюць адбудоўваць тое, што было разбурана. Далей справа залежыць ад вялікай колькасці ўмоў, напрыклад, якім будзе фінансаванне культуры (сёння яно абсалютна мізернае), якой будзе Расія і наколькі актыўныя кантакты з ёй, якімі будуць кантакты з Захадам, і адбудуцца змены ў тэатральнай адукацыі, дзе зараз вялікія праблемы.

Гэтых складнікаў вельмі шмат, і ад іх сукупнасці будзе залежаць вынік, наколькі плённай стане гэтая спроба аднаўлення.