Максім Жбанкоў: Жыццё як жыццё, траўматычна прыўкраснае

Гэтае інтэрв’ю — частка зборніка «Голас пакалення свабоды», жывога сведчання творчай і грамадзянскай прысутнасці тых, хто не згубіў свой голас нават у выгнанні.

Максім Жбанкоў. Фота: са старонкі ў Face­book

Зборнік апавядае аб лаўрэатах прэміі «Голас пакалення свабоды», заснаванай Беларускім ПЭНам у партнёрстве з Праваабарончым цэнтрам «Вясна», Беларускай асацыяцыяй журналістаў, Прэс-клубам Беларусь і Фондам «Свабодная прэса для Усходняй Еўропы». Ён будзе прэзентаваны 15 лістапада 2025 года ў 17:00 падчас дыскусіі з лаўрэатамі і лаўрэаткамі Прэміі «Голас пакалення свабоды» ў Еўрапейскім Цэнтры Салідарнасці (Europe­jskie Cen­trum Sol­i­darnoś­ci, Gdańsk, pl. Sol­i­darnoś­ci 1).

Беларусь дзевяностых: ад кірмашу савецкіх абломкаў да эстэтычнай рэвалюцыі

— Калі мы ўспамінаем беларускія дзевяностыя, паўстае спакуса бачыць іх або як сапраўднае нацыянальнае адраджэнне, або як хаатычны кірмаш на абломках імперыі, дзе падвальны постмадэрн і фэйсбучны фальклор зрабіліся галоўнымі сімваламі эпохі. А чым яны былі для вас?

— Не столькі глабальным пераломам, колькі асабістай трансфармацыяй. Усё, што адбывалася з краінай, адгукалася перадусім ува мне. 

Я — чалавек позняга савецкага пакалення, народжаны ў 1958‑м.

Мы былі падрыхтаваныя да калапсу імперыі: бачылі яе спарахнеласць і жылі ў стане таталітарнай несвабоды, дзе адзінай прасторай выратавання заставалася культура. Заходні рок-н-рол, клубнае кіно, самвыдат, перакладная літаратура — яны фармавалі ідэнтычнасць. Гэта быў мой прыватны дысідэнцкі праект, дзе ўсё рабілася самотна і па-за межамі гучных супольнасцяў.

— Але ж у той час у Беларусі ўжо існавала альтэрнатыўная музыка, інтэлектуальныя колы, вулічныя маніфестацыі. Як яны ўспрымаліся вамі?

— Я бачыў маршы пад бел-чырвона-белымі сцягамі, углядаўся ў грозныя бэтээры на перакрыжаваннях. Але для мяне гэта выглядала хутчэй спектаклем, а не асабістай барацьбой. Я жыў у сваёй аўтаномнай дысідэнцыі, інтуітыўнай і эмацыйнай. І толькі праз сяброўскія сувязі з беларускамоўнай інтэлектуальнай супольнасцю пачаў адчуваць: слухай, а гэта ж таксама і пра цябе!

— Хто ў той суполцы стаўся асабліва важным?

— Канешне, гэта былі Валянцін Акудовіч, Ігар Бабкоў, Алесь Анціпенка… Потым калегі з «Радыё Свабода» і незалежнай прэсы. Нечакана для сябе аднойчы зразумеў: мае найлепшыя сябры — спрэс беларускамоўныя. І ўсе апантаныя ідэяй новага нацыянальнага дызайну. 

Гэта вабіла мяне перадусім як мастацкі праект, як эстэтычная рэвалюцыя. «Народны альбом», які я ўпершыню пакаштаваў тады, зачапіў не якасцю гуку, а прыгожай шчырасцю, кранальнай эстэтыкай.

Максім Жбанкоў. Фота: са старонкі ў Face­book

— То-бок вашая беларускасць прыйшла праз эстэтыку, а не праз палітыку ці філасофію?

— Так. Я не ішоў да яе праз Абдзіраловіча або палітычныя лозунгі. Для мяне ўсё гэта адкрылася праз стыль мыслення, мастацкую сугучнасць і асабістыя кантакты. Там, дзе не было ні афіцыйнай свабоды, ні моцнай дзяржаўнай ідэі, паўставала ўласная зона адкрытасці – зона свабоды, якой не існавала больш нідзе. І гэта было пачаткам маёй асабістай беларусізацыі.

Новае неба: па-за сцягамі, у прасторы душы

— Каб зразумець асабістую трансфармацыю, давайце коратка: чым вы займаліся яшчэ перад дзевяностымі?

— Быў шараговым савецкім выкладчыкам філасофіі. Скончыў філасофскае аддзяленне БДУ, трапіў у аспірантуру, абараніў дысертацыю. Універсітэт быў фабрыкай ідэалагічных праграмістаў, школай бюракратычнай думкі.

Але я абраў іншы папулярны ў той час варыянт — сышоў у метадалогію навуковага пазнання. Займаўся Новым часам, трансфармацыяй масавай свядомасці ў XVI–XVII стагоддзях. Гэта было маёй унутранай рэзервацыяй, прасторай аўтаномнага мыслення, дзе не патрабавалася штодзень спасылацца на чарговы з’езд партыі.

— Фактычна вы жылі ўнутры савецкай сістэмы, але шукалі формы партызанскай аўтаноміі?

— Менавіта. І калі ў дзевяностых я сустрэўся з беларускай інтэлектуальнай супольнасцю — праз працу ў фондзе Сораса, праз Беларускі калегіюм, праз «Свабоду» — мая асабістая дысідэнцыя сустрэлася з іх мадэлямі аўтаномнага існавання. Так, гэта была культура меншасці, культура ніш. Але яна бачылася неймаверна прыгожай і прывабнай. Нават не маючы дасканалай беларускай мовы, я адчуваў сябе ў ёй сваім чалавекам. Тутэйшым. Бо гэта было новае неба, якое адкрылася не праз колеры дзяржаўных сцягоў, а праз іншае вымярэнне экзістэнцыяльнай незалежнасці.

— Вы казалі пра філасофскае аддзяленне як кузню ідэалагічных кадраў. А сутыкаліся самі калі-небудзь з гэтымі «рэальнымі ідэолагамі»? З тымі, хто фармаваў правілы гульні і кантраляваў студэнцкае жыццё?

— Мая маці працавала ў Інстытуце філасофіі, яна іх ведала. Я ж бачыў толькі тое, чым жыў наш факультэт. І мы дакладна ведалі: побач заўсёды прысутнічае чалавек з органаў. Ён мог быць памочнікам дэкана, нібыта простым дзячком, але ўсе разумелі: дзядзька сочыць.

На аддзяленні філасофіі разам з намі вучыліся замежнікі: кубінцы, палякі, гэдээраўскія немцы. І вось у пачатку васьмідзясятых, калі ў Польшчы ўжо існавала «Салідарнасць», у нас цалкам спантанна паўстала сціплая студэнцкая ініцыятыва: напісалі зварот у дэканат, сабралі подпісы, патрабавалі дробных пераменаў у арганізацыі вучобы. Аднак той ліст прачытаўся як ідэалагічная дыверсія. Адразу сказалі: «Гэта палякі, гэта знешні ўплыў, агентура!»

Пачалася сапраўдная аблава на ініцыятараў. Некаторых выгналі з універсітэта, аднаго тэрмінова забралі ў войска. Ён пасля хацеў аднавіцца, але адмовілі. І хлопец скончыў жыццё самагубствам: выкінуўся з шостага паверха галоўнага корпуса БДУ наўпрост на плошчу Леніна.

Максім Жбанкоў. Фота: са старонкі ў Face­book

— Што вынішчала кісларод студэнцкай атмасферы, якая, наадварот, мусіла шалёна бурліць жыццём?

— Менавіта нязменная прысутнасць чагосьці цёмнага, варожага, небяспечнага. Ціск афіцыйнага жыцця з нязменнай патрэбай дэманстратыўнай лаяльнасці. 

А ў новым інтэлектуальным асяроддзі, куды я трапіў пасля сыходу з БДУ ў 1994‑м, не было той варожасці і недаверу. Людзі, натуральна, сабраліся вельмі розныя: з уласнымі амбіцыямі і забабонамі, авантурысты і балбатуны, мысляры і махляры, мудрацы ды прайдзісветы. Але гэта выглядала нармальнай жывой супольнасцю. У параўнанні з карцінай агульнага заняпаду афіцыёзу ды безнадзейным існаваннем у закладніках мёртвай імперыі, беларуская суполка была сапраўдным прыстанкам, утульным і камфортным. І хоць я разумеў, што яна мала здольная змяніць агульную карціну, для мяне асабіста гэта было крокам наперад, цалкам новым вымярэннем асабістага руху.

Калегіюм як фабрыка новых сэнсаў

— Але ў вашым коле былі асобы, якія стаялі блізка да практычнай апазіцыйнай дзейнасці. Напрыклад, Анціпенка, які разам з вамі працаваў у фондзе Сораса. Або Суша, што падтрымліваў «Народны альбом» і іншыя праекты. Вы гэта абмяркоўвалі, адчувалі ўплыў гэтых сувязяў?

— Суша — гэта не толькі «Народны альбом», але і «Святы вечар», і «Я нарадзіўся тут». Усё тут важна, але для мяне асабіста палітыка заставалася нецікавай. Я не бачыў там свайго месца. І сыходзіў у калекцыянаванне дзіўных станаў свядомасці. Маёй палітыкай заставалася электрычная шыза.

— А Беларускі калегіюм, гэтая ўнікальная з’ява ў нашай гісторыі: якая яго роля? І хіба яго можна атэставаць апалітычным?

– Ён паўстаў пасля знішчэння фонду Сораса. І суполка, якая была вакол Анціпенкі, Акудовіча, Бабкова, сышлася ў новым фармаце. Місія Калегіюма палягала зусім не ў адкрытым палітычным супраціве – гэта ўжо было немагчыма. Яна заключалася ў стварэнні новых механізмаў свядомасці. Адукацыйны праект фармаваў новыя сэнсы, новыя тэрміны, новыя інтэлектуальныя канцэпты. Фактычна невялікая арганізацыя працавала хіба як нацыянальная акадэмія, бо за кожным напрамкам там стаяла важкая культурная традыцыя і моцны хаўрус.

— Гэта нешта кшталту «вынаходніцтва беларускасці»?

— Так. Камуністычная ідэалогія памерла і пакінула татальную пустэчу. У яе ўвайшлі мы, вынаходзячы беларускую думку, беларускую філасофію.

Даводзілі, што па-беларуску можна мысліць крытычна і кайфова. Можна перакладаць французскіх постмадэрністаў — і яны не толькі нічога не страцяць, а наадварот, набудуць новыя сэнсы. Гэта была тэрыторыя, дзе ўсё стваралася наноў, ад музыкі да філасофіі.

І адсутнасць адзінага цэнтра рабіла працэс магутным выбухам: рок-музыка, часопіс «Фрагмэнты», Калегіюм, экранныя ініцыятывы, выдавецкія праграмы — усё працавала паралельна і ў розных вымярэннях. Паўставала матрыца сэнсаў постсавецкай нацыі.

Максім Жбанкоў. Фота: Artem Lobach

— Каб паказаць маштаб, можна прывесці лічбы? Колькі прайшло праз лекцыі і дыспуты Калегіюма? Хто з выпускнікоў стаў вядомымі асобамі?

— Прасцей назваць тых, хто абмінуў нас. Напрыклад, практычна ўся сучасная школа перакладу заходняй літаратуры ў Беларусі — людзі з семінара Хадановіча пры Калегіюме. І гэта толькі адзін прыклад.

— Выдатна! Назавіце яшчэ некалькі прозвішчаў, каб адчуць маштаб.

— Калегіюм будаваўся як жывая суполка. Суплёт асобаў. У літаратурна-філасофскім кірунку працаваў Акудовіч, у медыйным — мы з Анціпенкам, у перакладчыцкай майстэрні — Хадановіч. Вакол кожнага гуртаваліся адмысловыя сябрукі. Кожны прыносіў свае мадэлі, свае бачанні. І з гэтага суплёту асобаў паўставала новая інтэлектуальная рэчаіснасць. Новая культурная сітуацыя.

Кайфовая беларускасць і новыя тэрыторыі

— Вы кажаце, Калегіюм не проста даваў веды, а фактычна трансляваў прынцыпова іншае стаўленне да нацыянальнай культуры. Што гэта было за адчуванне?

— Мы займаліся трансляцыяй неакадэмічнага, несавецкага, некамуністычнага стаўлення да нацыянальнай думкі, традыцыі, культуры. Гэта была тэрыторыя закладання новай краіны і новай культуры. І тая энергетыка заражала: мы падсаджвалі моладзь на кайфовую беларускасць. Хаця насамрэч яны самі да гэтага далучаліся – траплялі да нас і хутка пачыналі пісаць уласныя тэксты, рабіць праекты.

— Можаце назваць людзей, якія праз гэтае асяроддзе пачалі сваю дарогу?

— Канешне. На журфаку ў мяне вучыліся нябожчык Аляксей Стрэльнікаў — выбітны тэатральны крытык, Паша Свярдлоў, які да нядаўняга часу быў кіраўніком «Еўрарадыё», а цяпер перайшоў на стрымінгавую платформу Belarus Tomor­row, Сяргей Будкін, кіраўнік Беларускай Рады культуры…

І гэта толькі некалькі прозвішчаў. А яшчэ хтосьці далучаўся проста як вольны слухач. Гэта былі невялікія групы, чалавек па дваццаць. Але — найлепшыя, самыя зацікаўленыя. Тыя, каму не хапала дзяржаўнай адукацыі. Мы прапанавалі іншыя мадэлі існавання, навыкі аналізу, перспектывы творчасці. І яны далей ішлі ўжо па-за межамі Калегіюма, але першасны імпульс атрымлівалі ў нас.

— Вы працавалі адкрыта — ці ўсё ж асцярожна, у ценю?

— Лепш было не свяціцца. Усё, што рабілі, магло выглядаць небяспечным для ўлады. Калі я працаваў у фондзе Сораса, то добра ведаў: нас слухаюць.

Размаўляеш па тэлефоне — праз дзве секунды чуеш характэрны шчаўчок. Сувязь перабіваецца, потым зноў аднаўляецца. Калега аднойчы нават не вытрымаў і ў трубку крыкнуў: «Таварыш маёр, дайце дагаварыць!»

Гэта была натуральная рэальнасць: усе разумелі, што за табой сочаць, цябе могуць прыціснуць. Таму мы працавалі партызанскім спосабам. Гэта і ратавала. Да такіх маленькіх філасофскіх суполак лапы ўлады не дацягваліся. Быў шанец — і мы яго выкарысталі.

Максім Жбанкоў. Фота: са старонкі ў Face­book

— Якія напрамкі сталі найбольш істотнымі?

— Працавалі аддзяленні філасофіі/літаратуры, найноўшай гісторыі, журналістыкі. І мы не проста агучвалі тэмы — мы стваралі іх.

• Не было філасофскага слоўніка — пасля нас ён з’явіўся. 
• Не было перакладаў найноўшай актуальнай літаратуры — пасля нас яны былі.
• Не існавала поля новай журналістыкі — пасля нас яно паўстала.

Мы фактычна былі падмуркам, на якім потым узвяліся амаль усе значныя праекты беларускай культуры.

— Праз працу Калегіюма выхавалася цэлае пакаленне, якое неўзабаве пачало рабіць сваё.

— Менавіта. І гэта адбывалася ў сітуацыі, калі афіцыйная культура памерла. А мы прыносілі новыя словы, новыя формы і новыя сэнсы ў месца, дзе спрабавала пасяліцца пустэча.

«БелГазета», «БДГ» і школа — дыспут дыялогаў пра культуру

— А як вы асабіста прыйшлі да аналізу культурнага поля?

— Калі пачаў пісаць аналітычныя тэксты. Да таго быў меламанам і кінаманам, ладзіў з калегамі ў Палацы прафсаюзаў паказы замежных фільмаў разам з амбасадамі. Патрэбна было піярыць іх у незалежнай прэсе, я пачаў пісаць. Спачатку пра кіно, потым пра музыку, літаратуру. І раптам убачыў: адбываюцца вялікія перамены, выдатныя справы, прыйшла свежая генерацыя творцаў — а пра іх амаль ніхто анічога ўцямнага не кажа. Гэта быў мой чэлендж: зрабіць новую культуру бачнай.

— Мелі нейкія арыенціры, прыклады?

— На мяне моцна паўплывалі тэксты Ігара Бабкова і Валянціна Акудовіча. Гэткае мысленне ў дзеянні — афарыстычнае, прыгожае, рок-н-рольнае. Я зразумеў: філасофскіх трактатаў не напішу, вершаў — таксама. Але ў аналітычнай эсэістыцы магу быць важкім.

— І якім быў ваш дэбют?

— Тэкст «Культура смецця і смецце культуры» для часопіса «Фрагмэнты». Я спрабаваў разабрацца, чаму не працуе афіцыйная культура — і што можа альтэрнатыўная. Бабкоў пераклаў напісанае на беларускую, дадаў некалькі трапных тэрмінаў. Так пачалася мая адысея культурнага аналітыка. Але доўгі час я заставаўся самотным — не было іншых аўтараў, здольных суразмерна асэнсоўваць сітуацыю. Гэта была сапраўдная самота самурая: праца, якую трэба было рабіць, бо ніхто іншы за яе не браўся.

— Ці не ўзмацнілася вашая самота, калі сталі загадваць аддзелам культуры ў «БДГ»?

— У журналістыку я трапіў крыху раней. Спачатку працаваў у «БелГазеце». Там намеснікам рэдактара быў Саша Міхальчук. Мы збіраліся з ім і агульным сябрам Андрэем Фядорчанкам у кавярні славутай крамы «Каравай» на плошчы Перамогі, размаўлялі, абменьваліся фільмамі. І вось аднойчы Міхальчук кажа: «А давайце вашы размоўкі пра кіно друкаваць на апошняй старонцы газеты!» Так мы з Андрэем пачалі рабіць праблемныя кінадыялогі. Прыгожа і цікава. Нас пачалі пазнаваць на вуліцах.

Максім Жбанкоў. Фота: са старонкі ў Face­book

— Але вы адтуль сышлі.

– Так. Фядорчанка ажаніўся і з’ехаў за мяжу, у мяне здарыўся канфлікт з рэдактарам Высоцкім. Так я трапіў у «БДГ». Легендарны рэдактар Пётр Марцаў даў мне поўную свабоду. Давер яго быў абсалютным і натхняльным.

Я пачаў будаваць аддзел культуры па-свойму: прыцягнуў туды Будкіна, Стрэльнікава, Свярдлова. Віця Пазнякоў пісаў пра музыку. Даша Сітнікава і Таня Чудак рэцэнзавалі кніжкі. Склалася вельмі моцная і цікавая каманда.

— І што ў выніку ўдалося зрабіць? Чым ганарыліся?

— Мы фактычна стваралі культурны праект новага ўзроўню. Паспрабавалі пракачаць культурніцкую тэму на новых хуткасцях, распрацаваць новую стылістыку. Гэта было крэатыўна, спрэчна і выбухова, дагэтуль прыемна ўзгадваць.

— Пра што менавіта вы пісалі? Што зачароўвала, а што выклікала крывую ўсмешку? Якія фарбы таго часу?

— Хочаце абагульненняў? Калі ласка! Вось некалькі пойнтаў. Па-першае — абсалютная непрадказальнасць сітуацыі. Па-другое — адкрытая прастора магчымасцяў. Па-трэцяе — складанае ўзаемадзеянне розных культурных плыняў.

Было відавочна адно: мы паступова аддзяляемся ад імперыі, фармуем свой адмысловы свет. Можна ўзгадаць метафару з фільма Кустурыцы «Under­ground»: героі п’юць, танчаць, спяваюць, не заўважаючы, што кавалак зямлі, на якім яны стаяць, ужо аддзяліўся і плыве па рэчцы. Вось так і беларуская культура: мы жылі жыццё і мроілі мроі. Займаліся сваімі маленькімі праектамі, не заўважаючы, што ўсе яны разам складаюцца ў сыход з маскоўскацэнтрычнай залежнасці.

Гэтае развітанне з імперыяй было адначасова ярка эмацыйным і трывожным. Бо побач з нашым праектам «Беларусі мары» існавалі праекты ўлады, Масквы, еўрапейскай бюракратыі.

Таму разам з кайфам з’явілася новая няўпэўненасць. Замест савецкай маналітнасці прыйшла непрадказальная шматвектарнасць. Канцэптуальная вайна культур. Адначасова адбываліся спробы новай эстэтыкі, новага светапогляду, новай культурніцкай дыпламатыі. І ўсё гэта без агульнага цэнтра кіравання.

Асобы і падзеі эпохі

— Можаце назваць людзей і творы, якія сталі сімваламі таго часу?

— Безумоўна, Валянцін Акудовіч — хросны бацька беларускага інтэлектуалізму. Ягоныя «Мяне няма» і «Код адсутнасці» – кнігі, за якія ў нармальнай краіне ставяць помнікі пры жыцці. А як не ўзгадаць «Каралеўства Беларусь. Вытлумачэнні ру[і]наў» і «Адама Клакоцкага» Ігара Бабкова? 

Максім Жбанкоў. Фота: са старонкі ў Face­book

Першыя кнігі Андрэя Хадановіча — выбух дзёрзкіх эмоцый і вербальнага піжонства.

У кіно — «Акупацыя. Містэрыі» Андрэя Кудзіненкі: эпахальны сыход ад мадэлі банальнага «Партызанфільма».

У музыцы — беларускі рок з яго шурпатай шчырасцю. Лявон Вольскі, Міхал Анемпадыстаў і ўся брыгада «Народнага альбома».

Але разам з тым – неймаверны працэнт недасканалых рэчаў. Мы ўсе былі дылетантамі, ніхто не выкладаў нам новай беларускасці. Мы самі яе стваралі. Працэнт памылак, папраўдзе, быў вельмі вялікі, але акурат праз гэты хаос адбываўся пошук і здараліся цуды.

Валянцін Акудовіч трапна заўважыў: магчыма, галоўнае, што адбылося з краінай, — гэта мы. Супольнасць незалежнага мыслення і культурніцкага актывізму. Творцы новых мапаў сусвету і дызайнеры скразнякоў існавання.

ЕГУ: досвед свабоды і аўтарытарызму

— Вы называеце ЕГУ адным з ключавых эпізодаў свайго жыцця. Што там адбылося?

— Канцэптуальна ЕГУ быў сугучны лініі Беларускага калегіюма — як спроба недзяржаўнай еўрапейскай вышэйшай адукацыі. Але стратэгічна ён застаўся ў палоне аўтарытарных мадэляў — савецкіх па форме, калгасных па сутнасці.

Віленскі ЕГУ пазіцыянаваў сябе то як беларускі ўніверсітэт у выгнанні, то як літоўская прыватная ўстанова. Гэтая дваістасць фармавала і маё стаўленне: з аднаго боку — выдатныя студэнты і поўная свабода ў аўдыторыі, з другога — дзіўнае, часта варожае стаўленне інерцыйнай адміністрацыі.

Мы з сумленнымі выкладчыкамі-актывістамі, такімі як Вольга Шпарага ці Андрэй Лаўрухін, пастаянна сутыкаліся з гэтымі бар’ерамі. У 2014 годзе дэмакратычна абраны Сенат ЕГУ — і мы ў тым ліку — спрабаваў абараніць акадэмічныя свабоды і правы супрацоўнікаў. Адміністрацыя ў выніку яго проста разагнала і выкінула нязручных разумнікаў за борт. Элітная прафесура абрала лаяльнасць кіраўніцтву замест салідарнасці. Гэта была ў мініяцюры тая ж схема, якую Лукашэнка правёў у краіне ў 2020‑м. Таму ў мяне да ЕГУ застаюцца амбівалентныя пачуцці: прафесійны патэнцыял студэнтаў — вялікі, але інстытуцыйная крывадушнасць — тыпова беларуская.

Максім Жбанкоў. Фота: са старонкі ў Face­book

— А што дало вам блізкае сутыкненне з маладымі людзьмі? Якія ўражанні?

— Я з моладдзю працаваў заўсёды, і студэнты ЕГУ прынцыпова не адрозніваліся ад калегіюмных. Было бачна, як у іх фармуецца асабістая свабода. Яна не даецца інстытутамі, яе можна толькі ўзяць. І яны яе бралі. У гэтай моладзі ёсць неймаверная ўнутраная прыгажосць, актыўнасць, незалежнасць мыслення. Многія прайшлі праз палітычны супраціў — і гэта, пэўна, таксама вынік нашай адукацыйнай працы.

Але выкладанне заўсёды непрадказальнае: ты аддаешся на сто працэнтаў, а вяртаецца добра калі дваццаць. І ўсё ж яно таго варта. Мы, творчыя меншасці, гадуем тую самую творчую меншасць. Іншага шляху няма.

Беларусь як недабудаваны праект

— Вы не раз казалі: Беларусь патрабуе дадумвання, дабудовы. Чаму? Вінаваты выключна славуты персанаж, які адзіны, хто «чытаў быкаўскія вершы»?

— Лёгка ўсё зваліць на адну асобу, але гэта будзе няпраўдай. Лідары робяць тое, што дазваляе грамадства. Беларусь недабудаваная, бо заблакаваныя крыніцы развіцця. На пачатку дзевяностых краіна мела шанец трансфармавацца ў паўнавартасную еўрапейскую нацыю. Але з умацаваннем аўтарытарнага рэжыму ўсе магчымасці прыпыніліся.

• Забілі незалежныя медыя.
• Сістэма адукацыі засталася савецкай і штампуе пакаленні без досведу інтэлектуальнай свабоды.
• Незалежны бізнес прыціснулі.
• Шматпартыйная сістэма ператварылася ў дэкаратыўную шыльду нязменнай улады.
• Рэжым будуе схемы лаяльнасці, а не механізмы крэатыўнага пошуку.
• Няма рэсурсаў для канфліктнасці, дыскусійнасці, шматзначнасці.

У выніку Беларусь на доўгі час завісла на паўзе, у рэжыме stand by: чакае чарговага сігналу і слаба здольная ствараць іх сама.

Гэта і ёсць сімптом недабудаванага праекта.

— Вы кажаце: Беларусь існуе як патэнцыяльная нацыя, якая яшчэ не развіла сябе да канца. Што маеце на ўвазе?

— Як казаў Міхал Анемпадыстаў, «няўпэўнены стан, незавершаны лад». Недаадукаваных і выціснутых за мяжу інтэлектуалаў. Разумнікаў, што не маюць рэальных рычагоў уплыву. Зрэшты, можа, і добра, што не маюць, бо невядома, што б яны накруцілі. Але агулам вынік адзін: слабасць культурніцкага жыцця, кволасць мыслення, няспеласць кіравання. Нуль перспектываў, скокі на месцы.

Максім Жбанкоў. Фота: са старонкі ў Face­book

Два ўзроўні часу: 1996 і 2018‑ы

— У лепшым выпадку мы жывём у 2018 годзе, у горшым — яшчэ ў 1996‑м.

— А можаце расшыфраваць, што за гэтымі рубяжамі-знакамі?

— 2018‑ы — сітуацыя кануна катастрофы. Адносна камфортная эпоха для крэатыўнага класа: малы бізнес, адукацыйныя праекты, лаўкосты, грамадзянскі актывізм, літаратурныя ўзнагароды, фасонныя кавярні, вышываначны патрыятызм. Улада давала сігнал: не лезьце ў палітыку — і мы вас не кранём. Так і жылося культурнай меншасці, пакуль не надышоў фатальны 2020‑ы.

А 1996–1998‑ы — час прывідных праектаў, рамантычны ўздым нацыянал-дызайну. Вось дакладна «Незалежная Рэспубліка Мроя»! Самадастатковы рух думкі. Гэта былі зоны супольнай галюцынацыі, візіі немагчымага. Акудовіч, Баярын, Мацкевіч, Тодар Кашкурэвіч — кожны гуляў у свае канцэпты, не чакаючы іх сацыяльнай рэалізацыі. 

І Акудовіч абсалютна меў рацыю, калі ў сваім тэксце «Без нас» зрабіў жорсткую выснову: краіна жыве па-за межамі нашых схемаў, а мы думаем па-за межамі яе рэальнасці. Гэтая сітуацыя захавалася і сёння. Нашы тэксты — нібы спеў у фортку: ці пачуюць, ці не? Але спяваць мы ўсё адно мусім. Бо без тых спеваў ужо немагчыма.

— Гэта падвешанасць, баўтане ў космасе без разумення, куды ляціш: як з такім жыць далей? Ці ёсць адказ?

– Трэба вучыцца любіць уласную няўтульнасць. Любіць няпэўнасць і невідавочнасць. Яны пазбаўляюць ілюзій, прымушаюць быць моцнымі. Усё, што мы плануем, не спраўджваецца. Рэчаіснасць заўсёды выпраўляе нашы мары, перакладае пажаданае на магчымае.

Інтэлектуальная праца — шлях без канца, асалода Сізіфа. Не таму, што калісьці здолееш спыніцца, а таму што гэта праца назаўсёды. Такі лёс. Мы абавязаныя мысліць, быць нязручнымі і спрэчнымі. Гэта стварае магчымасць руху.

— Можа, уся справа ў тым, што нашае пакаленне пасля 1996 года страціла крылы? Мы трыццаць гадоў штурхаем камень — і нічога?

— Зноў спакуса ўсё звесці да палітычнага анекдота. Але не так усё проста. Калі нават дачакаемся змены першай асобы – ці прыйдзе гармонія? Не. Будзе татальны фестываль новых войнаў: перадзел маёмасці, барацьба за ўладу, захоп фінансавых крыніц, культурныя спрэчкі, плыні хлуду, выбух непрадказальнага. Прагнозы хлусяць. Праекты — мана.

Таму інтэлектуальная праца — не пра канчатковыя вынікі, а пра здольнасць ствараць нязручнасць, спрэчнасць, невідавочнасць. Як робіць, напрыклад, Уладзімір Мацкевіч: ён часта кажа рэчы, з якімі я нязгодны, але ўдзячны яму за сам факт выказвання. Бо гэта стварае нагоду для думкі.

Максім Жбанкоў. Фота: са старонкі ў Face­book

— Значыць, галоўнае не спыняцца і штурхаць камень далей?

— Менавіта так. З гэтага не вынікае, што не трэба спрабаваць.

Дзякуючы нашай працы мы захоўваем сябе як інтэлектуальную меншасць, ролевую мадэль для новай генерацыі. І ёсць яшчэ прыватны кайф: прыгожа быць нязручным, істотна быць няправільным, кайфова быць спрэчным.

Тут палітра магчымасцяў, якой мы жывём з дзевяностых. Мы дагэтуль дазваляем сабе мысліць і быць істотнымі. І нават калі паўстаюць сумневы ў нашай важкасці — гэта натуральна. Бо вартасць у тым, каб стаць падмуркам. А калі ёсць падмурак — можа вырасці што заўгодна.

Беларусь, транзіт, танец у пустэчы

— У вашым выдатным лексіконе шмат назоўнікаў і дзеясловаў з пачаткам неда-: недадумалі, недарабілі… Але, можа, у гэтым і ёсць нашая беларуская асаблівасць? Можа, мы здолеем зрабіць з недададзенасці сваю эстэтыку?

— Зноў прыгадаю зонг з «Народнага альбома»: «Я стаю на мяжы, я іду па нажы…». Гэта і ёсць беларуская транзітыўнасць. Мы нацыя на ростанях ды скрыжаваннях, у полі спрэчных уплываў, знешніх трэндаў, культурных сінтэзаў. І гэта моцная пазіцыя.

Нам не варта будаваць ізаляваную фартэцыю. Наадварот — трэба адкрывацца, засвойваць уплывы, ствараць мазаічную ідэнтычнасць. Як робяць амерыканцы: іх сіла — у міксе рэсурсаў ды плыняў, які ўзмацняе, а не разбурае тваю існасць. Беларусь таксама можа існаваць у фармаце адкрытай, дыскусійнай, супярэчлівай супольнасці. Таму я кажу: дыяспара — не страта свайго, а яго экспансія.

Траўма эміграцыі — гэта магчымасць новага пачатку.

Мы вяртаемся ў сітуацыю пачатку дзевяностых: танец у пустэчы, палёт без спадахрону, але з прасторай для дзеяння. Гэта небяспечна і цудоўна адначасова.

Праект «Голас пакалення свабоды» суфінансаваны ў рамках праграмы польскага супрацоўніцтва дзеля развіцця Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Польшча. Публікацыя адлюстроўвае выключна аўтарскія погляды і не можа атаясамляцца з афіцыйнай пазіцыяй Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Польшча.