«Надпіс PRESS не выратуе нас ад стрэлаў расійскіх салдат»: шчыры аповед украінскіх журналістаў пра працу на вайне

“Пачаўся моцны рух за тое, каб горад рабіўся больш украінскім”

Наталля Курдзюкова ад пачатку ўварвання вярнулася ў родны Харкаў, разам з калегамі заснавала “Медыя Хаб”, які каардынуе працу замежных журналістаў. 

— Як расійская агрэсія змяніла вашу працу?

— У 2014 годзе мы запачаткавалі праект “Накіпела”. Сітуацыя ў Харкаве была складаная: на той момант было вельмі мала незалежных медыя. Я сама па прафесіі рэжысерка дакументальнага кіно. Літаральна з лютага пачаўся актыўны валанцёрскі рух.

Наша сфера дзейнасці была менавіта інфармацыйная.

Мелася вялікая колькасць спекуляцый акурат у інфармацыйнай прасторы, што нібыта Харкаў прагне да Расіі, што стаіць неабходнасць у стварэнні так званай Харкаўскай народнай рэспублікі. Мы хадзілі па горадзе, запісвалі думкі людзей пра тое, што адбываецца. 

Каля помніка Шаўчэнку збіраліся людзі з украінскай пазіцыяй, а каля помніка Леніну, які на той момант яшчэ стаяў на нашай цэнтральнай плошчы, збіраліся тыя, хто меў прарасійскую пазіцыю. Было важна фіксаваць думкі простых людзей. Спачатку гэта былі кароткія відэа. Здымалі вялікае шэсце, якое акурат перашкодзіла сепаратыстам абвесціць “ХНР”. Вялікая колькасць украінцаў змусіла іх уцячы. Пачаўся моцны рух за тое, каб горад рабіўся больш украінскім. 

Мы адчулі вялікую патрэбу ў незалежнай пляцоўцы, дзе людзі б каментавалі сітуацыю, праводзіліся брыфінгі.

Таму арганізавалі Харкаўскі крызісны інфацэнтр на валанцёрскіх пачатках, былі тэрыторыяй незаангажаванай інфармацыі, перакладалі на розныя мовы, каб данесці свету пра тое, што адбывалася ў Харкаве, бо ішла вельмі скажоная інфармацыя. 

Як толькі вызвалілі на пачатку ліпеня 2014 года Славянск, мы пачалі ездзіць у АТО, асвятляць сітуацыю там, паказваць, што адбываецца на ўсходзе краіны. Такім чынам выбудоўвалася наша медыяструктура.

— Як цяпер выглядае ваш праект?

— Цяпер “Накіпела” — дастаткова трывалы праект. Я кіравала медыягрупай сем гадоў, пасля пачала займацца ўласнымі праектамі, мела планы, але, як пачалася поўнамаштабная вайна, вярнулася ў Харкаў, зразумеўшы, што тут ёсць патрэба ў працы. Выехала шмат журналістаў, зноў жа даволі мала якасных незалежных мясцовых медыя. На шчасце, за гэтыя гады сфармаваўся вельмі актыўны праект “Суспільного” тэлебачання.

Мяркую, што інфармацыйную вайну на сябе ўзяў акурат наш карпункт “Суспільного”: супрацоўнікі стала заставаліся тут, вялі трансляцыю з падвалаў, але працягвалі працу, цалкам выконвалі сваю задачу. 

У Харкаў прыехала шмат замежных журналістаў. Хоць горад пастаянна пад абстрэламі, ён не акупаваны. Замежныя журналісты не заўсёды ў кантэксце, кепска арыентуюцца на мясцовасці, імі па вялікім рахунку ніхто не займаўся, ва ўсіх былі на той момант больш важныя справы. Вось мы і вырашылі запачаткаваць “Медыя Хаб” як пляцоўку, дзе можна арганізоўваць брыфінгі і канферэнцыі. Першай задачай было знайсці бяспечнае месца, нам вельмі дапамаглі вайсковая адміністрацыя і Харкаўскі нацыянальны ўніверсітэт. Так мы разам і адкрылі Харкаўскі “Медыя Хаб”, які ёсць падраздзелам мэдыяцэнтра “Украіна” (яго філіялы працуюць у Кіеве і Львове).

— Як шмат журналістаў да вас прыязджае? Адкуль пераважна яны?

— Дакладная лічба на 23 жніўня — 270 рэгістрацый. Рэгіструюцца як правіла цэлыя групы, якія маюць шмат запытаў, робяць грунтоўныя матэрыялы. На першым месцы, вядома, украінскія журналісты.

Што дзіўна, шмат іспанцаў – 11 груп, з ЗША – 23 групы, 21 з Францыі, 13 з Велікабрытаніі. Нават з Японіі было 5 груп зарэгістравана. Часта гэта буйныя міжнародныя СМІ.

Многія медыя маюць Украіну пастаянна ў фокусе. Працуюць у Харкаве, выязджаюць на месцы абстрэлаў.

Безумоўна, некаторая інфармацыя можа нашкодзіць вядзенню баявых дзеянняў, таму выязджаць на пазіцыі і здымаць зброю даволі складана. Але можна атрымаць дазвол на такія здымкі, каб паказаць працу, асабліва з улікам, што шмат зброі пастаўляецца акурат з гэтых краін. Вельмі небяспечныя дэакупаваныя тэрыторыі. Нават, калі войскі акупантаў выходзяць, працягваюцца моцныя абстрэлы.

“Ці можам мы зараз асвятляць унутраныя праблемныя тэмы і ці не скарыстаецца гэтым расійская прапаганда?”

— Замежным журналістам складаней зарыентавацца на мясцовасці, але ж пэўна адносна прасцей працаваць у маральным плане, успрымаць усё наўкол. А як украінскім журналістам размяжоўваць свае пачуцці асабістыя, грамадзянскія і менавіта журналісцкую працу, якая мае быць аб’ектыўнай і менш эмацыйнай?

— Мы застаемся ў ролі ахвяры. Мне не падабаецца вызначэнне “бок канфлікту”, бо мы не з кім не канфліктавалі — на нас напалі. Я лічу абсалютна нармальным заставацца грамадзянінам у цяперашні час.

Канешне, паўстаюць пытанні: а ці можам мы зараз асвятляць тую ці іншую тэму ў межах нашай краіны, унутраныя праблемныя тэмы? Ці не скарыстаецца гэтым расійская прапаганда, ці не нашкодзіць гэта? Гэта пытанне не цэнзуры, а самацэнзуры журналістаў у першую чаргу.

Мяркую, трэба ў вельмі індывідуальным парадку вырашаць, што асвятляць, а што не, думаючы пра адказнасць і наступствы.

Безумоўна, немагчыма заплюшчваць вочы на карупцыйныя схемы, гэта і застаецца ў фокусе. Што тычыцца баявых дзеянняў, то я тут застаюся ў першую чаргу грамадзянкай сваёй краіны. 

— Якая для вас асабіста была найбольш складаная тэма апошнім часам?

— У Харкаве ўвогуле вельмі складана знаходзіцца і працаваць эмацыйна. Няма куды схавацца ад вайны, мы ўвесь час у ёй.

Гэта не так, як у АТО было: калі прыязджалі на ваенныя дзеянні, працавалі, потым вярталіся ў Харкаў і былі ў спакойным мірным жыцці. Зараз ніхто з нас не ведае, хто прачнецца раніцай,  а хто не.

24‑е чысло таксама моцна накручваецца інфармацыйна, ад нашага ворага можна чакаць чаго заўгодна. 

Я збіраю факты ваенных злачынстваў, нядаўна брала інтэрв’ю ў чалавека, які перажыў палон і катаванні. Я адыходзіла ад гэтай размовы некалькі дзён. 

Дэталёва вывучала перыяд рэпрэсій амаль стогадовай даўніны. Усё, што зараз адбываецца не проста блізка, а літаральна — паўтарэнне. Нічога не змянілася ў метадах і інструментах. Нічога не змянілася ў стаўленні да людзей у Расіі. Абсалютна жорстка, нецывілізавана яны паводзяцца ў тым ліку і з жанчынамі, і з дзецьмі. Я ўвогуле не ведаю: ці гэтыя сто год на іх неяк паўплывалі з пункту гледжання цывілізацыі? Лічу, што не. Абсалютна чэкісцкія метады нават у цывільным жыцці. 

У нас на акупаваных тэрыторыях ёсць сапраўдныя канцлагеры. І з гэтым разуменнем трэба неяк суіснаваць у сучаснай рэальнасці. Гэта не вельмі проста нармальнаму чалавеку.

“Зараз для ўкраінскіх журналістаў— квантавы скачок”

— Ужо шмат журналістаў загінула, асвятляючы падзеі. Ці дапамагае абазначэнне, надпісы “ПРЭСА”?

— Толькі ў межах вызначэння хто ты ёсць. У межах горада, пры пераездзе блокпастоў. У журналістаў няма права насіць вайсковую форму, іх бронекамізэлькі маюць быць альбо чорнымі, альбо сінімі, але не камуфляжнымі. 

Для нашага ворага дакладна няма ніякай розніцы журналіст ты ці не. Гэта дакладна не будзе прычынай не страляць.

Часам нават пры працы на пазіцыях вайсковыя просяць здымаць налепкі, каб не ідэнтыфікаваць чалавека знешне як прэсу. 

Мы тлумачым гэта замежным журналістам, якія не заўсёды разумеюць спецыфіку і ўмовы. Тут не будзе ніякага асаблівага стаўлення да журналістаў. 

— Калі ўсё гэта скончыцца, вернецца мірная праца, ці нешта зменіцца ў прафесіі карэна і назаўжды, як вы мяркуеце?

— Зараз для ўкраінскіх журналістаў— квантавы скачок. Ёсць фантастычныя прыклады карэспандэнтаў, аператараў.

Безумоўна, нічога добрага ў тым, што адбываецца, няма, але гэта ўсё ж вельмі каштоўны досвед. І аператарскай працы, і стварэння гісторый.

У нас былі пэўныя ў кепскім сэнсе традыцыі журналістыкі, палітычныя замоўленні, нешта, што ўвогуле не варта называць журналістыкай, але цяпер людзі адкрываюцца вельмі неспадзявана і сапраўды прафесійна. Мяркую, што па заканчэнні вайны многія журналісты, што цяпер працуюць у гэтых жудасных умовах, будуць альбо самі ствараць уласныя якасныя рэсурсы, альбо сыходзіць у вялікія ўплывовыя СМІ як высокія прафесіяналы.

Зараз журналісты шмат працуюць з так званымі “пачуццёвымі” тэмамі: гутараць з тымі, хто прайшоў праз гвалт, катаванні, акупацыю. Гэта ўсё досвед — складаны, але карысны для ўкраінскай журналістыкі, хоць і нельга так казаць, добрыя часы.

“Рыхтаваліся да вайны яшчэ з мінулага года, адчувалі, што магло пачацца”

Ягор Вараб’ёў на перадавой ад самага пачатку вайны. Журналіст адправіўся асвятляць падзеі ў 2014 годзе, быў у палоне, заснаваў ветэранскую арганізацыю, а цяпер бароніць Украіну ў складзе УСУ.

— Чым вы займаліся да пачатку вайны?

— Прафесійна я журналіст, займаўся і грамадскай дзейнасцю. З 2014 года я паехаў на вайну як журналіст, ваяваў, патрапіў у палон, выйшаў па абмене. З 2015 года я пакінуў журналістыку і пайшоў у бізнес. 

У 2017 годзе зрабіў грамадскую арганізацыю “Цэнтр гуманітарных місій”. Спачатку займаліся эвакуацыяй, палоннымі, бежанцамі. Пасля перафарматаваліся ў ветэранскую арганізацыю, а з 24 лютага мы ўсім складам пайшлі на вайну.

— Калі вы асвятлялі вайну, ці адчувалі хоць нейкую абароненасць як журналіст? Бронекамізэлька з надпісам “ПРЭСА” магла дапамагчы ці, наадварот, была мішэнню?

— Увогуле спачатку спецыялізаваных бронікамізэлек не было, насілі тое, што траплялася пад руку.

На касках пісалі “ТВ”, але ж ніхто на гэта не звяртаў увагі. Хутчэй нават па журналісту стралялі, чым па вайскоўцу. 

Адрозненне я адчуў у палоне, там гэта добра прасочвалася: найгоршае стаўленне было да добраахвотнікаў, потым ішлі валанцёры і журналісты, а найспакайнейшае стаўленне было да мабілізаваных. Таму журналістаў той бок люта ненавідзеў. Як і падчас Майдану, надпіс “ПРЭСА” быў як мішэнь для “Беркута”. Яны шукалі тыя надпісы і стралялі менавіта па прэсе.

— Вы як спецыяліст, маглі пайсці асвятляць падзеі — гэта таксама важная рэч, але ж абралі менавіта УСУ. Ці былі ваганні?

— Як старшыня ветэранскай арганізацыі я проста не меў маральнага права не пайсці на вайну разам з усіма чальцамі, нягледзячы на тое, што былі юрыдычныя моманты, што я мог адмовіцца. Але па пакліканні сэрца, я адмовіцца не мог. Адразу ведаў, што буду менавіта ваяваць, ведаў куды ісці і што рабіць. Рыхтаваліся яшчэ з мінулага года, адчувалі, што магло пачацца, былі планы ўжо, падрыхтоўка. Гэта абсалютна свядомае рашэнне, не на эмоцыях.

“У каменным вяку ваявалі каменнем, зараз зброя — інфармацыя”

— Цяперашняя вайна бадай упершыню ў гісторыі адбываецца ледзь не ў жывым эфіры, шмат фота, відэа. На вашу думку, гэта добра, ці, наадварот, перашкаджае?

— Гэта не плюс і не мінус, гэта рэаліі эпохі. У каменным вяку ваявалі каменнем, потым порахам і металам. Цяпер інфармацыйная эра, таму інфармацыя цяпер — зброя. 

— Журналісты могуць нашкодзіць вайскоўцам? Дзе мяжа адкрытасці?

— Вядома, могуць. Журналістыка стандартызаваная зараз паступова адыходзіць у мінулае, на першы план прасоўваецца блогерства. А блогерства мае іншыя падыходы, часта кіруюцца эмоцыямі, а не фактамі, межы размытыя.

Добра, што міністэрства абароны зрабіла акрэдытацыю і праводзіць курсы. Калі ты не праходзіш падрыхтоўку, то не можаш працаваць на перадку, гэта правільна.

Гадоў пяць таму я праходзіў гэтыя курсы. Там тлумачаць: што можна здымаць, а што нельга, каб не нашкодзіць, як лепей задаваць пытанні, што даваць, а што не. Чалавеку не выдаюць пісталет ці аўтамат, калі ён не прайшоў падрыхтоўку. Тое самае і з інфармацыяй. 

Ёсць шмат людзей, якія працуюць на ворага свядома. Тут таксама варта разумець тонкую мяжу між дыктатурай і абаронай інфармацыі. У нас шмат прарасійскіх тэлеканалаў. У тэлемарафоне, на жаль, некаторыя вядучыя з такіх каналаў, а прыкрываюцца свабодай слова (ад 24 лютага ва Украіне запушчаны нацыянальны марафон “Адзіныя навіны”, які аб’ядноўвае ў эфіры найбольш буйныя ўкраінскія медыя. У ліку вядоўцаў ёсць і журналісты, якія раней працавалі ў прарасійскіх СМІ — заўв. рэд.).

— Для вас асабіста што больш складана: праца ваенным карэспандэнтам ці салдацкая праца?

— Я б не сказаў, што ёсць розніца ў псіхалагічным плане.

Калі ты працуеш ваенным карэспандэнтам ці вайскоўцам, ты, па сутнасці, робіш адно і тое ж: працуеш на вайну, выконваеш пастаўленыя задачы.

Гэта проста праца, хоць і вельмі адказная. Такой розніцы я не адчуваю. 

У плане складанасці, мяркую, што журналістам працаваць больш складана. Журналіст, па вялікім рахунку, адначасова і камандзір сам сабе, трэба прымаць рашэнні, несці за іх адказнасць. Салдату ў пэўным сэнсе прасцей: камандаванне ацэньвае сітуацыю, прымае рашэнні. 

— Ведаеце прыклады, каб журналісты сыходзілі з прафесіі праз складанасць працы?

— Не сказаў бы, што сыходзяць менавіта праз складанасць. Для многіх журналістыка — не столькі прафесія, колькі дыягназ. Я нават жартаваў у казарме, што не ведаю, хто зараз з карэспандэнтаў працуе на вайне, бо ўсе ваенныя журналісты пайшлі ва 
УСУ.

БАЖ, «Вясна» і АБФ збіраюць гуманітарную дапамогу для Украіны. Як далучыцца ці падтрымаць

 Як падтрымаць украінскія медыя чытайце ТУТ

— Паводле вашых адчуванняў, як надоўга зацягнецца гэта вайна?

— Я адразу казаў, што гэта надоўга. Не столькі праз веліч ці сілу расійскага войска, а праз наяўнасць у іх ядзернай зброі. Нават калі яна і не будзе скарыстаная ці не спрацуе, сам факт магчымасці яе ўжывання стрымлівае. Вайна ідзе ўжо восем год, і па адчуваннях, будзе працягвацца яшчэ гадоў пяць. Але пралічыць тут немагчыма, вельмі шмат розных чыннікаў, якія могуць змяняць сітуацыю. У самой Расіі таксама ёсць супраціў, унутраныя разборкі. Але ж і гэта не гарантуе для Украіны спыненне вайны. Сама імперыя мусіць перастаць існаваць, а гэта вымагае часу. Таму вайна будзе трываць.

— На інфармацыйным фронце ці ўсё слушна робіцца на сёння?

— У нас няма агульнага інфармацыйнага фронту, як па мне. У нас збольшага такі хаос. Нават на адзіным эфіры былі спачатку калабаранты, а нейкія добрыя каналы, наадварот, выключалі. Ёсць пэўныя недалікі, якія і ствараюць гэты хаос. 

“Я пазнаёмілася з вялікай колькасцю выдатных беларусаў і зразумела, што адбывалася ў вашай краіне”

Таццяна Гусар працуе радыёвядучай у Крамянчугу. Яна вядзе ўласную праграму “Агульны фронт”, мэта якой сабраць і распавесці 100 унікальных гісторый украінскага валанцёрства, сярод якіх дзевяць — пра беларусаў.

— Я пачала працаваць на радыё з пачаткам вайны, гэта была мая даўняя мара. Акурат у той час узнікла ідэя праграмы і мне прапанавалі яе ажыццявіць. Я, вядома, пагадзілася.

Спачатку было вельмі проста шукаць герояў, бо падавалася, што абсалютна ўсе нешта карыснае робяць. Мы нават зрабілі табліцу, дзе падзялілі людзей па катэгорыях: гуманітарка, дапамога дзецям, людзям з інваліднасцю, людзям у складаных жыццёвых сітуацыях і г. д. 

Недзе пасля 30-ай гісторыі стала складаней шукаць герояў, якія робяць нешта ўнікальнае. 

— Які найбольш незвычайны герой быў у вашай праграме?

—  Адразу цяжка вылучыць нейкую асобную гісторыю.

Вось Маша Бабовіч — беларуская палітзняволеная, якая апынулася ва Украіне і з пачаткам вайны не выехала, а пачала яшчэ больш валанцёрыць, бо хацела зрабіць хоць нешта добрае.

Яна разбірала завалы ў знішчаных гарадах. Мне запомніўся такі яе выраз: “Чаму я павінна ўцякаць з Украіны, калі сюды ляцяць з Беларусі ракеты і ўкраінцы ад іх не ўцякаюць”. Мяне гэта ўразіла. Гэта было інтэрв’ю, пасля якога я вельмі доўга плакала. 

— А як атрымалася так, што вы выйшлі на беларусаў?

— Летась у школе па правах чалавека я пазнаёмілася з вялікай колькасцю выдатных беларусаў, зразумела, што адбывалася і адбываецца ў суседняй з намі краіне. 

— Ці складана вам працаваць з такімі няпростымі тэмамі?

— На пачатку я б сказала, што так. Цяпер мяне складана здзівіць, з аднаго боку. З іншага — не перастаю здзіўляцца людзям, якія знаходзяць сотні шляхоў дапамагчы нашай перамозе. Як казаў адзін з маіх герояў: “Падгузнікі і дзіцячыя сумесі не ўратуюць нас ад ворага, трэба змагацца з прычынай, а не з наступствамі”. 

Чую пастаянна шмат падзяк ад людзей, з якімі працуем, ад гледачоў, але я сама не лічу, што раблю нешта надзвычайнае. 

Чытайце яшчэ:

Іспанія, Партугалія, Таджыкістан: высветлілі, дзе адпачываюць скандальныя прапагандысты

У Сяргея Серабро ўзялі пісьмовыя тлумачэнні, як ён асвятляў падзеі 2020-га на сваім сайце

Рачкова, Альхмам, Лебедзева. Што вядома пра прапагандыстку Ксенію Лебедзеву, якая хавае сваё мінулае