Валер Булгакаў: Жанчына паглядзела на мяне, усміхнулася і кажа: “Ну, наверное, у вас высшее образование!”

Некаторыя пытанні ў часе гутаркі так і не былі зададзеныя. Некаторыя засталіся без адказу. Шмат што было знята ўжо з гатовага тэксту. Але не выпадала дапытваць суразмоўцу “па поўнай”, бо штохвіліны не пакідала думка, што ўсё сказанае Булгакавым можа быць скарыстана супраць яго. Калі не ў судзе, то прынамсі так званымі “калегамі” з дзяржаўных СМІ.

АСАБІСТАЯ СПРАВА БАЖ

Валер Булгакаў нарадзіўся ў 1974 годзе ў Мінску. Скончыў філфак БДУ, аспірантуру пры кафедры гісторыі беларускай літаратуры БДУ, аспірантуру Інстытута філасофіі Нацыянальнай акадэміі навук Украіны. Кандыдат філасофскіх навук (2005). Спецыялізуецца ў галіне даследаванняў еўрапейскіх нацыяналізмаў, у тым ліку беларускага. У 2010 годзе ўзнагароджаны прэміяй імя Ежы Гедройца, заснаванай Польскім інстытутам у Беларусі.

У 1996–98 гадах быў адказным сакратаром, намеснікам галоўнага рэдактара часопіса “Фрагмэнты”. У 1998 годзе прыдумаў часопіс “ARCHE-Пачатак”, з таго часу і па 2012 год быў яго галоўным рэдактарам.

Жанаты, двое дзяцей. Сябра ГА «БАЖ» з 2009 года.

“Мы проста самі сябе, як той казаў, “спалілі”

Што цяпер адбываецца ў “справе ARCHE”?

Валер Булгакаў: Мы сутыкнуліся ўпершыню за доўгі час з сітуацыяй, што нашыя тэлефоны праслухоўваюцца, вядзецца нейкая аператыўна-вышуковая дзейнасць у дачыненні да нас… Усё гэта стварае сітуацыю нервовага зрыву і псіхалагічнага стрэсу, калі ты не можаш нармальна спаць і паводзіць сябе больш-менш разняволена…

Як Вы здагадаліся, што тэлефоны праслухоўваюцца?

Валер Булгакаў: Ёсць вельмі просты спосаб – калі ты кажаш нешта толькі аднаму чалавеку, а пра гэта робіцца вядома іншым. Калі 2 кастрычніка гэтага года міліцыя Лагойскага раёна і КДБ прыехалі забіраць нашы кніжкі – безумоўна, пракол быў у залішняй балбатлівасці праз тэлефон. Мы проста самі сябе, як той казаў, “спалілі”.

А Вы былі там у вёсцы, калі прыехалі забіраць кнігі?

Валер Булгакаў: Не. Абставіны канфіскацыі вельмі дзіўныя. Спецыяльна прыехалі ўвечары, у 21.30 – а ў той дзень якраз адбывалася знакавая падзея, матч БАТЭ-Баварыя. Здагадваліся, што я буду ці глядзець па тэлевізары, ці знаходзіцца на стадыёне “Дынама”. А суровыя людзі з літарамі “КДБ” і “Міліцыя” прыехалі ў той час у глухую лагойскую вёску… Дарэчы, так па волі лёсу склалася, што гэтая вёска знаходзіцца за 10 кіламетраў ад Хатыні.

Калі яны туды прыехалі, то выклікалі Вас?

Валер Булгакаў: Не. Працэдура стандартная такая, што яны прыехалі, узялі пробу прадукцыі, апісалі. А праз тры дні падагналі, як пасля па тэлебачанні сказалі, “некалькі мікрааўтобусаў” – хоць я думаю, што гэта перабольшанне. І толькі праз 10 дзён я даваў тлумачэнні – што гэта, адкуль і чаму так.

“Я б сказаў, што гэтая справа знаходзіцца паміж справамі Алеся Яўдахі і Алеся Бяляцкага”

Шмат хто праводзіць аналогіі са справай Бяляцкага…

Валер Булгакаў: Я б сказаў, што гэтая справа знаходзіцца паміж справай Алеся Яўдахі і Алеся Бяляцкага. Алесь Яўдаха атрымаў крымінальны прысуд за дыстрыбуцыю кніжак – і тут нас лучыць “кніжны” характар. Са справай Бяляцкага лучыць публічны розгалас і шмат якія дэталі. Следчы, які праводзіць следчыя дзеянні, прызнаўся мне, што працуе ў аддзеле, які займаўся справай Бяляцкага. Улады самі забяспечваюць пэўную сімвалічную пераемнасць? Я калі прыйшоў на допыт, пацікавіўся, ці не тут 4 жніўня 2011 года быў арыштаваны Алесь Бяляцкі. Следчы ўсміхнуўся: маўляў – так, тут! І адразу ж запытаўся, як я стаўлюся да гэтай справы. А пад канец “пахваліўся”… Але я, ведаеце, не з палахлівых. Працуючы на сваёй пасадзе, я шмат чаго наглядзеўся і шмат праз што прайшоў. Так, у мяне не было турэмных тэрмінаў, але жыццё маё не было бясхмарным. У нас была “берасцейская” справа ад КДБ за экстрэмізм, шмат чаго іншага было. Але ўнікальнасць гэтай справы ў тым, што супраць нас працуюць дзясяткі людзей, – магчыма, 50 ці болей – з розных структур. Дайшло да таго, што пачалася атака на нашы выданні – супрацоўнікі Дэпартаменту фінансавых расследаванняў ходзяць па пунктах продажу кніжнай пардукцыі і пытаюцца пра кніжкі, да якіх мы маем дачыненне. Паралельна ДФР праводзіць праверку працы Шклоўскага завода газетнай паперы, дзе мы ўласна і куплялі паперу…

Спадар Валер, а вось апроч сучасных аналогій са справай Бяляцкага – ці прыходзяць Вам на розум нейкія аналогіі з нашай далёкай ці не вельмі далёкай гісторыі?

Валер Булгакаў: Увогуле, наша справа – паказчык нездароўя беларускага грамадства. Калі б’юць па кнізе, якая ў сучасную пару і так далёка не ў пашане ў спажыўца…

Кніга ў Беларусі ўспрымаецца як інструмент карэкцыі грамадскай свядомасці, стварэння новай ідэнтычнасці. У нашай сітуацыі яна чамусьці ўспрымаецца як інструмент падрыву ідэалогіі беларускай дзяржавы. Мы жывем у грамадстве, дзе трэба прайсці праз прыніжэнне, калі хочаш атрымаць выдавецкую ліцэнзію, а ўлады маюць падазрэнні наконт тваёй палітычнай лаяльнасці…

У Андрэя Дынько, які быў заснавальнікам часопіса “ARCHE”, была паралель з заходнебеларускім часам і рэаліямі, калі адбываліся налёты польскай паліцыі. Маглі таксама прыйсці і арыштаваць беларускую друкаваную прадукцыю.

Але адназначныя паралелі не правядзеш. Бо кніга сёння – далёка не самы асноўны інструмент выхавання свядомасці грамадзян…

З іншага боку, мы маем актыўнасць творчай беларускай інтэлігенцыі. Бо затрыманыя кнігі – гэта 26 тытулаў. І, што б там ні сцвярджала БТ, іх аўтары – найлепшыя розумы, найлепшыя прадстаўнікі беларускай нацыі: Алег Латышонак, Юрка Туронак, Адам Станкевіч, Адам Бабарэка, Антон Луцкевіч…

Подласць дзяржаўнай прапаганды ў тым і палягае, што яна хоча абярнуць тое, што дэ-факта з’яўляецца бясспрэчным нацыянальным здабыткам, у “прапаганду нацысцкіх вартасцяў” і, як сказаў журналіст Вярбіцкі, у “псеўдаістарычаскія зарысоўкі”.

“Я думаю, гэта сведчанне ментальнай інэрцыі вышэйшых чыноў КДБ, выхаваных у той час, калі кніга яшчэ нешта значыла”

Спадар Валер, але забралі 5000 кніг. У нас у краіне тым часам жыве 9,5 мільёнаў чалавек. Нават калі раздаваць гэтыя кнігі бясплатна – ці могуць яны нарабіць аж такой заўважнай шкоды гэтаму рэжыму? Вы ж самі сказалі, што кніга ўжо не з’яўляецца галоўным інструментам уплыву на масы. Дык якая Вашая версія, чаму ваююць з кніжкамі?

Валер Булгакаў: Адказ, магчыма, у тым, што людзі, якія сядзяць у КДБ, – гэта прадстаўнікі познесавецкай кадэбісцкай школы. Верагодна, нейкія нашы кніжкі патрапілі ў кадэбісцкія рукі на самы верх – і справа закруцілася. Калі не браць пад увагу паступовага назапашвання кампрамату на нас.

Я думаю, гэта сведчанне ментальнай інэрцыі вышэйшых чыноў КДБ, якія былі выхаваныя ў той час, калі кніга акурат яшчэ нешта значыла. Бо, калі сённяшнія палкоўнікі і генералы ўваходзілі ў сваё прафесійнае жыццё, кніга сапраўды была бомбай, фармавала тагачаснага жыхара БССР. Сёння ж сярэдні наклад кнігі на беларускай мове – 300–500 штук. Але напад паралельна на нас і на гарадзенскі гістарычны асяродак сведчыць, што ў Беларусі кніга яшчэ нешта важыць.

Сітуацыя з малымі накладамі канфіскаваных кніг нагадвае мне іншую. Калі на плошчу выходзіць пяць чалавек з плакатамі, і “пакаваць” іх прысылаюць роту АМАПу. Хоць ніякай небяспекі яны нікому не нясуць. Які сэнс паляваць на кнігі з мізэрнымі накладамі?

Валер Булгакаў: Гэта, вядома, не да мяне пытанне… Улада робіць стаўку на застрашэнне. Пазалетась казлом адпушчэння ў сферы культуры і грамадзянскай супольнасці быў Алесь Яўдаха. Летась – драматычная гісторыя з Алесем Бяляцкім… Тое, што адбываецца з намі, – гэта мэсыдж, адрасаваны незалежнаму асяроддзю: рыпніцеся – і з вамі будзе тое самае. Такая аўтарытарная педагогіка.

Але глядзіце: Бяляцкага пасадзілі – а праваабарончы рух у Беларусі жыве! У дадзеным выпадку ўсё сапраўды завязана на Вас? Калі ўпаляваць Булгакава, усё гэта накрыецца медным тазам?

Валер Булгакаў: Спадзяюся, што не. Але, безумоўна, мой асабісты фактар нешта значыць. Кнігі могуць выходзіць і без майго ўдзелу. Проста я ж таксама маю нейкія веды, нейкі рэдактарскі досвед, ведаю пэўныя замежныя мовы. Умоўна кажучы, тая ці іншая кніжка без мяне ніколі не выйдзе.

Але гэта ж можна рабіць з‑за мяжы.

Валер Булгакаў: Можна. Але тое, што адбываецца цяпер, выходзіць за межы разборак з часопісам ці з Булгакавым. Ідзе знішчэнне нашых і без таго мізэрных дыстрыбуцыйных сетак. Адбываецца зачыстка з беганнем фінансавай міліцыі па кнігарнях і пунктах продажу. З канфіскацыяй нашых выданняў, дзе гэта магчыма. Альбо з пагрозамі “больш ніколі і ні пры якіх акалічнасцях!”

Булгакаў можа ўратавацца – засесці недзе ў Гватэмале і працягваць страчыць. Але, калі Булгакаў у Беларусі, ён можа паехаць і нешта паказаць, расказаць, раздаць… Цяпер жа паўстае пытанне – як дайсці да чытача?

У нас быў вельмі агрэсіўны фізічны маркетынг – мы цягалі гэта ўсё на сабе. Калі выстаім, то давядзецца змяняць усё гэта, бо будзем баяцца падставіць тых асобаў, якім “пагразілі пальцам”. Ды і яны самі будуць баяцца працаваць з намі.

Вы ўвогуле хоць некалі мадэлявалі сітуацыю, якая здарылася?

Валер Булгакаў: Разумееце, мы не працавалі без дзяржаўнай рэгістрацыі. Мы плацілі штогод дзясяткі тысяч долараў у якасці падаткаў. І ўсё адно гэта нас не ўратавала, рэжым знайшоў вузкае месца. Бо я тут чую: “Заплаціў бы падаткі – было б ўсё харашо…” Паўтараю: мы плацілі падаткі! Акурат і выйшаў такі момант, што ў нас была выязная прэзентацыя, прадалі нейкія няшчасныя 25 кніжак на нейкую няшчасную суму – 875 тысяч. Сто баксаў! І акурат праз іх фармальна і пачаўся гэты кардэбалет. Хоць пачацца гэтая справа магла з чаго заўгодна.

“Я, нарадзіўшыся ў Менску, натуральна, быў звычайнам расейскамоўным хлопцам”

Спадар Валер, ведаю, што Ваш бацька працаваў разам з маім дзедам – у геалагічнай арганізацыі БелГІІЗ (пазней – Геасервіс).

Валер Булгакаў: Мой бацька працаваў там з 1972 года, як скончыў універсітэт, і да самай смерці. Бацька быў чалавекам “без аніякіх прэтэнзіяў” і не пайшоў далей за пасаду начальніка нейкага там аддзела. Ён быў адначасова і інжынер, і кіроўца “Газа 66”, і дробны начальнік, і начальнік партыі, але гэта была невялікая “начальсцвеннасць”…

Але беларускасць, я так разумею, у Вас ад маці?

Валер Булгакаў: Маці, як і я пазней, скончыла беларускі філфак, была настаўніцай беларускай мовы. Яна вучылася разам з людзьмі, якія пасля зрабілі вялікі ўнёсак у беларускую культуру – Яўгенія Янішчыц, Алесь Разанаў, Анатоль Бутэвіч… Гэта быў “зорны” выпуск 1971 года. Калі я быў зусім маленькі, Жэня Янішчыц прыходзіла да нас у госці. З Бутэвічам, Разанавым падтрымліваліся нефармальныя кантакты.

Мая маці была чалавекам беларускай культуры – без усякіх агаворак. Чалавекам, верным гэтай культуры да моманту сваёй смерці. Мае бацькі ніколі не былі камуністамі ці кар’ерыстамі. Не тое каб яны не хацелі кар’ернага росту –  проста не хацелі такой цаной. Матка была беларускамоўным чалавекам, вучыла мяне беларускай мове. Бо я, нарадзіўшыся ў Менску, натуральна, быў звычайнам расейскамоўным хлопцам. Без яе мая беларуская мова ніколі б не была такой, якой яна ёсць.

А маці пачала далучаць Вас да гэтага на пэўным этапе?

Валер Булгакаў: У нас была жывая традыцыя. Мая маці з Заходняй Беларусі, з Валожынскага раёна родам, з‑пад Івенца. Яе маці, мая бабця Станіслава, памерла ва ўзросце 29‑і гадоў, пакінуўшы двух маленькіх дзетак. Адпаведна, маю маці выхоўвала ёйная бабуля – Юзэфа Бурак, 1898 года нараджэння. Яна пражыла аж да 1993 года, я цудоўна яе памятаю! Яна не ведала ніякай расейскай мовы!

У нас у сям’і быў аўтамабіль “Жыгулі” 11‑й мадэлі, наступная мадыфікацыя “капейкі” – гэта ўжо пэўны статус. І кожныя выходныя мы праводзілі акурат на вёсцы. Хоць і ў Менску жылі ў прыгарадзе – у ваенным гарадку “Уручча”.

У мяне адно з самых смешных уражанняў дзяцінства – па суседстве з прабабай Юзэфай жыў хлопчык, яго таксама звалі Валера, а бацьку – Вінцэнт, па прозвішчы Новік. Быў 1980 год, я з гэтым хлопчыкам сябраваў, ягоная мама пякла вельмі смачныя бліны, а ў студні вялася стронга. (Там непадалёк рэчка Іслач – яны, дарэчы,  вылавілі некалькі рыбак ды закінулі сабе ў студню…) І вось я прыходжу да яго, а ён звяртаецца да свайго бацькі: “Тата! Тата!” Я ў жаху кажу: “Как “тата”?! Неправильно, надо “папа, папа!”

Потым я зразумеў, што “тата” – абсалютна правільна. І што той хлопчык гаварыў з бацькамі фактычна літаратурнай беларускай мовай. Я нарадзіўся ў тыя часы, калі беларуская мова была паўнавартаснай мовай вёскі, і нават малыя дзеці гаварылі на нашай мове.

“З 5 верасня 1990 года я гавару па-беларуску”

Вашае прозвішча расейскага паходжання?

Валер Булгакаў: Расейскага. Матчына прозвішча – Шашкевіч. А мой дзед, Мікалай Булгакаў, нарадзіўся ў райцэнтры Льгоў Курскай вобласці – на мяжы Украіны і Расеі. Нібыта паводле нейкіх генеалагічных табліц наша галіна звязаная з галіной, якая дала расейскага філосафа Сяргея Булгакава (не блытаць з Міхаілам Афанасьевічам).

Відаць, пісьменнікам Вас панаджвалі шматкроць у жыцці?

Валер Булгакаў: Вельмі характэрна, што нават Беларускае тэлебачанне ў сваіх прапагандысцкіх опусах мяне здзекліва называла “пісьменнікам Булгакавым”! Таму, калі па мамінай лініі я 100% беларус, то з бацькоўскай лініяй не ўсё так ясна. Дзед – ён рускі чалавек. А баба нарадзілася каля Апочкі, на сумежжы Пскоўскай і Віцебскай абласцей, на тэрыторыі, якая да рэвалюцыі ўваходзіла ў склад Віцебскай губерні. Калі я прыязджаў малы ў гэтую мясціну, то чуў, напрыклад, слова “журавіны”, мала вядомае расейскай мове (усміхаецца).

Часам думаюць, што нацыяналізм, вернасць нацыянальнай ідэі – гэта вернасць сваёй крыві. Гэта шкоднае і трошку нават фашысцкае ўяўленне. Нацыяналізм для мяне – гэта справа духу. А дух не вымяраецца катэгорыямі крыві.

А калі ў Вас пачалася “актыўная” фаза беларушчыны? Як гэта выглядала?

Валер Булгакаў: Вельмі проста – я ўзяў і паступіў на беларускі філфак у 1990 годзе і пачаў гаварыць па-беларуску. То бок, я належу да той генерацыі людзей, якая пачала гаварыць па-беларуску яшчэ пры Савецкім Саюзе. На іспыт я прыйшоў з бел-чырвона-белым значкам , калі сцяг далёка яшчэ не быў дзяржаўны. Мне паблажліва ўсміхаліся, а калі спыталіся, які беларускі пісьменнік мне найбольш падабаецца, я адказаў: Адам Глобус. Так што з 5 верасня 1990 года я гавару па-беларуску.

А што здарылася менавіта ў гэты дзень?

Валер Булгакаў: Я сустрэў Юрася Бушлякова на бульбе ў вёсцы Сінія Горы Смалявіцкага раёна. (Дарэчы, з жонкай Аленай я пазнаёміўся на той жа бульбе). Юрась таксама быў такім неафітам. Ягоная асабістая гісторыя трагікамічная. У яго сям’і меркавалі, што сыну беларуская мова будзе лішняй, і “па прычыне слабога здароўя” вызвалілі сыночка ад навучання беларускай мове. І сынок быў пазбаўлены путаў гэтай “ненавіснай мовы” ажно да апошняга выпускнога класа, калі ў ім пасяліўся дух беларушчыны. У выніку Юрась атрымаў атэстат аб заканчэнні сярэдняй школы з адзнакай па беларускай мове! І, калі я сустрэў Юрася, ён ужо прынцыпова гаварыў па-беларуску, што было досыць нязвыкла. Юрась мяне пераканаў, што трэба “гаварыць па-беларуску паўсюдна і з усімі, трэба шырыць нацыянальную свядомасць”. І мы тады накінуліся на нашых дзевачак-аднакурсніц, спрабуючы шырыць.

Што праўда, гэтая стратэгія была не вельмі эфектыўнай. Але я сам стаў паўсюдна гаварыць па-беларуску – на прыклад Юрася. Праўда, гэта доўжылася да 1994 года, калі прыйшоў да ўлады наш беларускі прэзідэнт і адбылася змена вех. Гаварыць з усімі па-беларуску – гэта вялікія псіхічныя выдаткі, бо даходзіла і да агрэсіўных формаў –людзі прыходзілі ў кафетэрый Цэнтральнага ўніверсама і прасілі “букатку” (булачку). Прадавачкі шалелі…

І з кім у 1994 годзе Вы вырашылі не гаварыць па-беларуску?

Валер Булгакаў: Я проста не стараюся зараз у кожным, груба кажучы, алкаголіку абуджаць гарачыя беларускія пачуцці. Я стараюся рабіць гэта пры дапамозе розных медыяў – кнігі, часопіс, інтэрнэт. Бо “ручная” рэкрутацыя адраджэнцаў – гэта стратэгія, якая бярэ пачатак яшчэ ад нашаніўскай пары. Янка Станкевіч пакінуў пасля сябе цікавыя ўспаміны – што яны ездзілі прыгараднымі цягнікамі ў Вільню і ў дарозе чыталі газету “Наша Ніва”. Часам іх выпадковыя спадарожнікі па вагоне цікавіліся, што за газета такая. Янка Станкевіч накідваўся тады на такога спадарожніка  і расказваў, што ёсць такая беларуская мова і такая вось газета.

Самае смешнае, што так ён пазнаёміўся з Янам Луцкевічам: разгарнуў газету, спрабуючы прыкаваць да сябе ўвагу пасажыраў у гэтым вагоне, а насупраць сядзеў нейкі дяздзька, які ў пэўны  момант  таксама разгарнуў газету – і таксама “Нашу Ніву”! Аказалася, што адзін з іх Янка Станкевіч, а другі – Іван Луцкевіч, які рабіў вялікі ўнёсак у справу беларускага адраджэння…

Таму, калі мы хочам, каб Беларусь гаварыла па-беларуску, трэба, выбачаюся, менш пісаць дыктовак пры дапамозе замежнага дыпламатычнага корпусу. А больш выдаваць слоўнікаў, літаратуры, якая будзе цікавая шараговаму беларусу. Іншы важны момант – культывацыя гістарычнай памяці. За 14 гадоў выйшла 120 нумароў “ARCHE” агульным накладам 100 тысяч асобнікаў. Гэтыя асобнікі не трапілі да аднаго чалавека ці да 100 асобаў. Нашыя выданні патрымалі ў руках дзясяткі тысяч беларусаў.

“Дынько проста забег у Міністэрства інфармацыі, зарэгістраваў там часопіс і прызначыў мяне галоўным рэдактарам”

Вы пісалі, што заснавальнік “ARCHE” – Андрэй Дынько. Ці можаце вярнуцца ў гісторыю і нагадаць, як паўставаў гэты часопіс?

Валер Булгакаў: Узнік ён дзякуючы маім летуценням і практычнасці Андрэя Дынька. Бо ў 1998 годзе, калі “ARCHE” і быў заснаваны, я летуцеў новым часопісам. Я працаваў тады ў “Фрагмэнтах” і з розных прычын не надта бачыў сябе там далей.

Я гаварыў з рознымі дезячамі… Але беларусы – славянская нацыя, і далей за гаварыльню не ішло. А Дынько быў чалавекам ужо іншай, я б сказаў, еўрапейскай культуры. Я таксама пайшоў да яго на каву гаварыць пра новы часопіс…

А да гэтага між вамі якія стасункіі былі?

Валер Булгакаў: Было вузкае асяроддзе, ён быў выкладчык Лінгвістычнага ўніверсітэта. Але нейкі паміж намі быў кантакт, нейкая ўзаемная прыхільнасць. Ён ужо набліжаўся да таго, каб стаць рэдактарам “Нашай Нівы”. Дык вось, я проста за каваю загрузіў Дынька, як і шэраг іншых людзей, сваёй ідэяй з часопісам. І праз два ці тры дні здараецца цуд: Дынько проста ўзяў і забег у Міністэрства інфармацыі, зарэгістраваў там часопіс і прызначыў мяне галоўным рэдактарам.

Гэта было заканчэнне той светлай пары, калі, нягледзячы на пераўтварэнне беларускага рэжыму ў аўтарытарны, можна было прыйсці з вуліцы і зарэгістраваць часопіс. Тады за друк адказваў Падгайны. І ён быў той чалавек, да якога мы мелі нагласць хадзіць і гаварыць: “Дай нам, Падгайны, грошай на друк!” Ён працягваў нам руку і гаварыў: “Хлопцы, пакуль яшчэ не магу!”

А чаму Вы казалі, што бачылі рэдактарам Дынька, а не сябе?

Валер Булгакаў: Бо ён ужо ў той час працаваў на расейскія выдавецтвы, меў набітую руку. А я быў, хутчэй, летуценнікам.

Як Вы фармулявалі мэту і задачу “ARCHE”?

Валер Булгакаў: Тады акурат ішло знішчэнне беларускіх тоўстых часопісаў або поўнага падпарадкавання іх дзяржаве. Час знішчэння “Крыніцы”, пагром “Полымя”, пагром “Маладосці”. Паўставанне “ARCHE”  – контркультурны праект, каб даць голас новаму пакаленню беларускай інтэлігенцыі. Беларуская культура нішчылася, але Лукашэнка быў не ў стане спыніць інэрцыю культурных працэсаў, закладзеных яшчэ раней.

Раней – гэта Адраджэнне пачатку 1990‑х?

Валер Булгакаў: Так! У мяне, напрыклад, дыплом аб заканчэнні БДУ – з “Пагоняй”! Першы і апошні такі выпуск 1995 года. У 1994 яшчэ быў БССР, а ў 1996 ужо была лукашэнкаўская сімволіка.

“Дачка пайшла ў беларускую гімназію – і там хуценька за паўгода насабачылася гаварыць па-расейску!”

Спадар Валер, а дзяцей Вы сваіх у якой мове гадуеце?

Валер Булгакаў: Траўматычнае пытанне. Мы з жонкай – беларускамоўныя людзі, сваіх дзяцей хацелі гадаваць па-беларуску. Але ў нашым Фрунзенскім раёне быў адзіны беларускамоўны дзяржаўны садок, які знаходзіўся ад нас далекавата –  на вуліцы Матусевіча. Тым не менш, я туды цягаў сваю дачку. А выявілася, што яна там замест таго, каб навучыцца лепш гаварыць па-беларуску, навучылася гаварыць па-расейску!

Максімум, што гэты садок даваў, – што выхавацелькі маглі гаварыць з бацькамі па-беларуску, калі ты іх папросіш. Беларуская рэальнасць такая… Потым мы жылі цэлы год у Варшаве, дачка прыехала адтуль беларускамоўнай і нават часткова польскамоўнай. Вярнуліся – пайшла ў 4‑ю гімназію беларускую, і там хуценька за паўгода насабачылася гаварыць па-расейску.

Так што ў лепшым выпадку дзеці ў нас растуць білінгвамі, беларушчына ў іх з‑пад палкі. Са сваімі ўсімі аднакласнікамі маё дзіцё, натуральна, гаворыць па-расейску, з бацькамі – па-беларуску, асабліва калі звяртаеш на гэта ўвагу.

Дык у дзецях Вы культывуеце беларускаць толькі сваім прыкладам ці нейкую “палітінфармацыю” праводзіце?

Валер Булгакаў: Я супраць усякіх “палітінфармацый”. Вось мая жонка вельмі любіць ім сцвярджаць, што… Растаўляць акцэнты.  Я тут зыходжу з таго, што выбар мусіць быць за дзіцём.

А колькі гадоў Вашым дзецям?

Валер Булгакаў: Сыну чатары, а дачцэ 10. Сына мы таксама водзім у беларускі сад.

Ведаю, што была нейкая цікавая гісторыя, як Вы выбіралі імя свайму сыну?

Валер Булгакаў: Па матчынай лініі ў мяне тры стрыечныя дзядзькі вельмі пазітыўныя. Гэта значыць, што была мая баба Стася, а ў яе была сятра Яня. І Яня нарадзіла трох сыноў – адзін Пётр, другі Януш (які ў працэсе сацыялізацыі стаў Іванам) і трэці Казімір. І так сталася, што гэты Казімір Бібік даслужыўся да годнасці палкоўніка расейскай арміі. “Казімір” было для нас занадта агрэсіўна, таму мы імя дзіцяці мы склалі з першых двух – выйшаў Пётр Януш… Калі я прыйшоў рэгістраваць дзіця ў ЗАГС Фрунзенскага раёна, то думаў, што там мяне чакае бой. А жанчына паглядзела на мяне, усміхнулася і кажа: “Ну, наверное, у вас высшее образование!” І без усякіх дадатковых пытанняў узяла і запісала.

“…І я ўключаю касету, адкуль раве: “God save the Queen / the fascist regime”

Вашыя студэнцкія сябры казалі, што тады ў Вас было два вялікія захапленні – музыка і кнігі. Ну, пра Ваша захапленне кнігамі ўжо ўсе ведаюць… А музыка?..

Валер Булгакаў: Гэта быў 1990‑ы год. Савецкі саюз, Перабудова, у нас пачынаецца бульба… А так сталася, што толькі-толькі ў Менску з’явіўся першы альбом Sex Pis­tols – Nev­er Mind the Bol­locks. Мы страшна хацелі мець яго на сваіх касетах, але яго не было. Нарэшце камсамольскія функцыянеры недзе яго ўкралі – і ў жніўні 1990 года ён з’явіўся ў менскіх студыях гуказапісу. Я ляту, перазапісваю яго на сваю касету, бяру свой магнітафон і еду ў Сінія Горы Смалявіцкага раёна на бульбу. І там пачалася вайна на знішчэнне!..

У нас там была сталоўка, дзе мы харчаваліся. Пачынаецца рабочы дзень са снядання,і я ўключаю касету, адкуль раве: “God save the Queen / the fas­cist regime”! Нарэшце нашыя дзевачкі не вытрымліваюць, прыносяць сваю касету, а там Газманаў “Есаул, Есаул, ты оставил страну”…

Я гадаваўся на панк, пост-панк культуры, якая добра паклалася на фазу крызісу позняга Савецкага саюза. Тое, што прапаноўвала беларуская і расейская эстрада, мяне не задавальняла. Маім вялікім зацікаўленнем быў брытанскі музыкант Браян Іно ці брытанскі гурт Joy Divi­sion…

Гэта былі нішчымныя, бедныя часы. Я помню, што на трэцім курсе БДУ (гэта быў 1993 год) у мяне было 27 касет, і мне здавалася, што гэта проста агромністае “дастаяніе”. 27 касет – гэта не жарт!

Потым, у часе навучання ў аспірантуры, фанатэка пачала фармавацца на кампакт-дысках. У нейкі момант у мяне ўжо было пад 1000 кампакт-дыскаў. Але пасля аказалася, што кампакт-дыскі – гэта ўжо састарэлы матэрыял, што ўжо ёсць mp3!.. Адным словам, маё сталенне прыпала на час тэхнічнага прагрэсу (усміхаецца). Але мае зацікаўленні засталіся ў тым жа полі – гэта тая музыка, якая завецца некамерцыйнай. Уласна кажучы, мы – некамерцыйныя выдаўцы. А я – спажывец некамерцыйнай музыкі. “The Fall”, “АукцЫон”, “Звуки Му”, “Коллежский Асессор”… Я называю групы, якія грымелі пры канцы 1980‑х – пачатку 1990‑х. Так у кожнага чалавека – што тады запала ў сэрца, з тым ты і ідзеш далей. З сучаснай музыкі, апошніх пару месяцаў – гэта Lady­torn, брытанскі гурт з баўгарскай вакалісткай.

А з беларускай музыкі Вам хоць нешта падабаецца?

Валер Булгакаў: Ёсць такі гурт – “Касcиопея”. Я нават пабыў там  музычным прадзюсарам, хоць гэта камічна гучыць. Калісьці Сярожа Сакалоў, басіст “Касcиопеі”, выступаў у складзе групы “Чоки” – і газета “Культура” ў сярэдзіне 1990‑х гадоў мяне пазначала як прадзюсара гэтай групы. Хоць я не быў ніякім прадзюсарам, а проста піў з імі піва.

Калі браць беларускую музыку – то гэта “Зартипо”, “Саша і Сірожа”, “Крамбамбуля”, “Краму” з задавальненнем слухаю. Бачыце, мае музычныя прэферэнцыі далёкія ад вузкалобага нацыяналізму: “толькі беларуская мова, толькі NRM”. Хоць пласцінка “Мроі” “Дваццаць восьмая зорка” ў мяне, безумоўна, была.

Помню, мы ў 1991 годзе з Юрасём Бушляковым паехалі ў Наваградак, каб паглядзець Наваградскі замак. І страшна мне грэла душу, калі мы зайшлі ў тамтэйшы ўнівермаг , і нейкі хлопец купіў і разглядаў тую пласцінку “Мроі”… Там жа, у Наваградку, мы з Юрасём пачалі ў рэстарацыі гаварыць з афіцыянткай па-беларуску. І ў яе была рэакцыя: “Хлопцы, вы, навернае, с Мінска прыехалі? У нас у рестаране па-беларускі ніхто не разгаварывает!”

Як Вы адпачываеце?

Валер Булгакаў: Ніяк. Можа, гэта фанатычная пазіцыя… За апошнія 15 гадоў я двойчы толькі ездзіў у Крым на тэрмін, большы за тыдзень. Калі не браць паездкі на два дні на дачу, то я ніяк не адпачываю. Футбол гляджу, некалі ў лазню хадзіў… Штовечар – абавязковая прагулянка на пару гадзін, такі адпачынак ад сядзення за кампутарам. Ды і калі ёсць малое дзіцё – пытынне прагулянак вырашаецца само сабой.

Родны дом, родная хата – гэта для Вас Менск ці тая вёска пад Івенцам?

Валер Булгакаў: Гэта цяжкое пытанне. Я жыву і нарадзіўся ў Менску, таму Менск, безумоўна, месца для жыцця. Але месца для натхнення, месца, дзе я стаў тым, кім я ёсць, – гэта, бузумоўна, тая вёска Сівіца пад Івенцам. Бо каб жа ж яе не было, я б стаў такім нармальным “рускаязычным”… мінчанінам. І ніякія б мне крымінальныя справы, дэпартацыі і высылкі не пагражалі. Бо там, на вёсцы, гаварэнне па-беларуску было натуральным працэсам, а не маніфестацыяй. Гэтыя людзі гаварылі так, як ім Бог даў.

“Журналісты пачынаюць паратызаваць на крытычных сітуацыях…”

Ці далікатна паводзілі сябе нашыя калегі ў гэтай няпростай для Вас сітуацыі?

Валер Булгакаў: Асноўная праблема, якая мяне дратуе і паказвае, што беларуская журналістыка не знаходзіцца ў еўрапейскай прасторы,  – гэта тое, што інтэрв’ю не аўтарызуюцца. Гэта вялікі прафесійны грэх для журналіста – калі ён, не палічыўшы патрэбным паказаць аўтару, выстаўляе гэта ў такім выглядзе на сайт. Усе асноўныя “сенсацыі”, псіхалагічныя траўмы і перажыванні, якія я перанёс, якраз звязаныя з гэтым. Журналісты пачынаюць паратызаваць на крытычных сітуацыях…

Але памятаю, як Юрась Карманаў апавядаў, што ў Asso­ci­at­ed Press наадварот забаронена паказваць гутаркі перад  друкам…

Валер Булгакаў: А ў Польшчы, напрыклад, ёсць закон, што, калі журналіст паставіў гутарку без аўтарызацыі, яму пагражае нават крымінальная кара.