Наталля Радзіна: «Для ўцёкаў я перафарбавала валасы ў ярка-руды колер»

Начальнік унутранай турмы КДБ называў Наталлю Радзіну «адмарожанай» фактычна за тое, што яна адмовілася даваць паказанні на сваіх сяброў, і выказваў упэўненасць, што тая «сядзе на 5 гадоў». Паўтара месяцы Наталля правяла ў турме КДБ, потым была пераведзеная на падпіску аб нявыездзе, мусіла знаходзіцца па месцы прапіскі ў Кобрыне. Калі яе выклікалі ў Мінск на допыт, Наталля ўцякла — і доўгія месяцы мы чулі, што Радзіна знаходзіцца «ў лагеры для ўцекачоў на тэрыторыі адной з еўрапейскіх краін». У нашым інтэрв’ю Наталля ўпершыню распавядае ўсю праўду.

З рэдактаркай найбуйнейшага апазіцыйнага рэсурсу Беларусі «Хартыя-97» мы сустрэліся ў Вільні, дзе яна атрымала палітычны прытулак. Наталля жыве на вуліцы Альгерда — зусім непадалёк ад беларускай амбсады. Кожны раз па дарозе ў краму аглядаецца па баках — каб, як яна жартуе, «адтуль ніхто не выскачыў і не даў па галаве».

АСАБІСТАЯ СПРАВА БАЖ

Наталлі Радзінай 32 гады. Родам з Кобрына. Скончыла журфак БДУ, яшчэ ад часу навучання працавала ў газетах «Имя», «Народная воля», «Навіны», «Наша Свабода». З 2001 года — рэдактарка сайта «Хартыя 97». Была схопленая 19 снежня 2010 года, у дзень прэзідэнцкіх выбараў. Утрымлівалася ў турме КДБ. Пасля пераводу на падпіску аб нявыездзе ўцякла, праз 5 месяцаў з’явілася ў Літве, дзе атрымала палітычны прытулак. Працягвае рэдагаваць сайт «Хартыі» (www.charter97.org) адтуль. Сайт уваходзіць у лік забароненых і блакаваных для наведвання з дзяржаўных устаноў Беларусі, а на час масавых мерапрыемстваў блакуецца для ўсёй краіны. Неаднаразова падвяргалася арыштам і збіццю ў часе асвятлення акцый апазіцыі. Сёлета атрымала прэмію Камітэта абароны журналістаў «За свабоду прэсы-2011». Наталля — сябра БАЖ з 2000 года.

«У тэкстах мусіць быць душэўны стрыптыз — інакш не будзе шчырасці»

Перш чым гутарыць, мы троху пафоткаліся на дварэ. Наталля глянула здымкі і сказала: «Калі вы не супраць, я скарыстаю адзін з іх на сайце, бо якраз напісала тут адзін злосны тэксцік».

— Вы робіце для сябе размежаванне — «добры» тэкст, «злосны» тэкст? А «добры» тэкст увогуле быць можа?

Наталля Радзіна: Ну канешне, можа быць! Гэта проста выраз такі. Ён не азначае, што я там збіраюся некага пакрыўдзіць — маецца на ўвазе эмацыйнасць тэксту… Увогуле, я ніколі не пішу тэкстаў, калі не адчуваю вельмі моцнай патрэбы. Часам цябе нешта ўсхвалюе так, што не можаш трымаць гэтага ў сабе — імгненна пішаш, а потым перачытваеш і не можаш уцяміць, як гэта атрымалася. Але чытач адчувае энергетыку твайго тэксту.

У мяне кожны дзень шмат бягучай працы, таму я не магу пісаць штодня — інакш гэта будуць няшчырыя тэксты. Цікавы парадокс: седзячы ў турме паўтара месяцы, я думала, што потым напішу пра гэта цэлую эпапею — як гэта робіць цяпер Ірына Халіп. Я старалася запомніць кожны дзень, які правяла ў камеры. Падзеяў было вельмі шмат, але, на жаль, я ўжо пачынаю на іх забывацца. А тады мне здавалася, што кожны факт, кожная сітуацыя, узаемаадносіны з аховай, допыты, каларытны начальнік турмы -ўсё-усё гэта трэба апісваць. Іра цудоўна піша — гэта будзе найцікавейшая кніга! Але калі я выйшла… Гэта была палова на дзесятую вечара, мяне сустрэлі сябры, мы гутарылі з імі да чатырох гадзін раніцы… А потым я села і вельмі хутка, літаральна на адным дыханні, напісала старонку тэксту — ён называўся «Час выбіраць». І ўсё. Я проста выклала 4 пункты, 4 высновы — чаму я навучылася ў турме. Тэкст апынуўся настолькі моцны па энергетыцы, што мне потым нават тэлефанавалі калегі-журналісты і плакалі. А я проста выплеснула гэта — і супакоілася. Потым ужо, калі я сядзела ў Маскве, а ў Мінску пачаліся суды над маімі сябрамі — Ірынай Халіп, Дзімам Бандарэнкам, Андрэем Саннікавым — мне зноў захацелася напісаць, але ўжо зрабіўшы акцэнт на іх…

Я ўвогуле не люблю пісаць пра сябе, бо ў тэкстах мусіць быць душэўны стрыптыз — інакш не будзе шчырасці, чытач не зразумее. Таму мяне кожны раз бянтэжыць вялікая колькасць займеннікаў «я» — мне больш падабаецца пісаць пра іншых людзей.

— У Халіп чамусьці гэтак жа. Калі яна піша, то найчасцей там фігуруюць не яе дыялогі, а «што Радзіна сказала начальніку турмы», «што Палажанка сказала»…

Наталля Радзіна: А гэта вельмі здорава! Я з задавальненнем распавядала ўсё Ірыне і рада, што яна пра гэта напісала — сама я гэтага, можа, і не расказвала б, бо я інтраверт збольшага…

«Літоўцы выказваюць захапленне, што я скрытыкавала Далю Грыбаўскайце»

(Званок у дзверы — па некай справе прыходзіла суседка.)

— Вашыя суседзі па пад’ездзе — літоўцы? Як яны ставяцца да Вас?

Наталля Радзіна: Тут жывуць вельмі інтэлігентныя людзі, а ў доме ўсяго тры кватэры — па адной на паверсе. Пазнаюць, бо я часта з’яўляюся на літоўскім тэлебачанні, у газетах, ды і горад маленькі.

— Спачуванні выказваюць?

Наталля Радзіна: Так. Самае смешнае — выказваюць захапленне не храбрасцю — што я турму прайшла, а тым, што я ў літоўскіх СМІ дазволіла сабе неаднаразова скрытыкаваць Далю Грыбаўскайце. Нават ад высокапастаўленых людзей чуеш: «я б так не змог».

— Ну дык ім жа жыць з гэтай Даляй далей…

Наталля Радзіна: Парадокс — гэта ж дэмакратычная краіна!

— Як для Вас стасуюцца паміж сабой палітычны прытулак у Літве, выказванні Далі Грыбаўскайце, «здача» Літвой Алеся Бяляцкага?..

Наталля Радзіна: А так супала неяк… Практычна ў адзін дзень, калі я прыехала, акурат здарыўся скандал з Алесем Бяляцкім. Але я ўсё гэта не звязваю ў адзінае цэлае. Лічу, што гэта з’явы рознага парадку. Літва ўсё ж дэмакратычная краіна, і яны зрабілі шмат для мяне — у надзвычай кароткі тэрмін далі палітычны прытулак, аформілі ўсе дакументы, бо практычна год да гэтага я жыла без пашпарта. Таму Літве я заўсёды буду ўдзячная — што б ні казала прэзідэнт гэтай краіны.

— Не баіцеся, што ў часе наступнай сустрэчы прэзідэнт Беларусі можа шапнуць прэзідэнтцы Літвы: маўляў, сядзіць там у цябе адная дзеўка на вуліцы Альгерда, гані яе ў шыю!..

Наталля Радзіна: У дэмакратычнай краіне Літве ў прэзідэнта на гэта проста не хопіць паўнамоцтваў.

«Вось скажыце, якія ў нас незалежныя газеты называюць Лукашэнку „дыктатарам“?»

— Ці праўда, што ў той дзень, калі з Вас знялі абвінавачанне, першым Вашым памкненнем было зараз жа прыехаць у Беларусь?

Наталля Радзіна: Імгненна, у тую ж секунду! Я якраз была ў гасцях у Хведара Нюнькі (гэта выбітны чалавек, адзін з галоўных мясцовых беларусаў) — ён прыгатаваў вячэру, мы селі за стол… І тут мне тэлефануюць і паведамляюць. Я ўсё кінула, выбегла на вуліцу, паразмаўляла з мамай, з сябрамі… Было страшэннае жаданне назаўтра ж сабраць рэчы і ехаць. Потым да мяне дайшло, што пашпарта ж няма. Запрацавалі мазгі, прыйшло разуменне, што гэта можа быць пастка, ды і працаваць у Беларусі ўсё адно не дадуць. Яны проста спынілі крымінальную справу, бо што са мной яшчэ рабіць? А Еўропе можна паказаць: глядзіце, мы крымінальную справу закрылі супраць рэдактаркі «Хартыі», якая тут ездзіць па яўропах і галосіць, якая ў нас дыктатура!..

— То бок, было адчуванне, што адную справу закрылі, іншую могуць адкрыць?

Наталля Радзіна: Гэта зразумела, бо цягам 2010 года супраць сайта «Хартыі» ўзбудзілі тры крамінальныя справы, чацвертая была за Плошчу. 20 камп’ютараў нам ніхто не вярнуў. Нават маім бацькам не вярнулі, хоць справу спынілі… Таму я разумела, што ціснуць будуць: калі не крымінальная справа, то запужванне, шантаж… Урэшце — смерць па прыкладзе Алега Бябеніна.

— А ў адваротным выпадку што — сядзенне па яўропах да поўнай перамогі?

Наталля Радзіна: Мне асабіста сядзенне па яўропах не падабаецца. Чым даўжэй сядзіш, тым большая небяспека не вярнуцца ўвогуле. Але як журналіст я разумею, што калі хачу працаваць рэдактарам сайта «Хартыя 97», калі я хачу, каб сайт працаваў вольна, незалежна і без самацэнзуры… Самацэнзура — гэта самае ідыёцкае. Гаворка ідзе не аб праверцы фактаў — факты мы заўжды правяраем… Але вось скажыце, якія ў нас незалежныя газеты называюць Лукашэнку «дыктатарам», «узурпатарам»? Хоць адну назавіце. «Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь». 17 гадоў пры ўладзе — і «Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь»?!

— Вы ўзгадалі смерць Алега Бябеніна. У вас ёсць свая версія?

Наталля Радзіна: Я ўпэўнена, што гэта забойства. Я ведала Алега надзвычай добра — 14 гадоў. Я ведала яго сям’ю, яго жонку, я бачыла, як ён любіць свайго дзіцёнка, як ён любіць жыццё. Ніколі я не заўважала ніякіх прыкмет дэпрэсіі. Ён не мог такога зрабіць.

— А спрабаваў нехта правесці сваё незалежнае расследванне?

Наталля Радзіна: У Беларусі немагчыма праводзіць сваё незалежнае расследванне. Тут ёсць проста факты, на якія паказваюць ягоныя сябры, якія бачылі цела на месцы здарэння. Ёсць разуменне і веданне Алега. Я вось магу вам паказаць… (Наталля падымаецца з‑за стала) …у мяне тут стаіць бутэлька «Белорусского бальзама»… (паводле версіі следства, Алег Бябенін перад смерцю выпіў 2 бутэлькі гэтага напою — Г.Л.) Шкада, што вы за стырном, але тут быў Алег Алкаеў, якому мы прапанавалі выпіць хаця б чарку. Ён выпіў і сказаў — даруйце, больш ані кроплі гэтага напою. А нам кажуць, што Бябенін выпіў 2 бутэлькі без закускі… У гэтым быў пракол тых людзей, якія яго забілі, а потым павесілі.

«Цягам 2010 года я страціла два калектывы «Хартыі»

— Наталля, а чаму пра смерць Бябеніна ўсе так хутка замоўклі? Так, на «Хартыі» вісіць банер, але ж больш нідзе не чуваць… Пра Вераніку Чаркасаву і Зміцера Завадскага нагадваюць. А тут забыліся…

Наталля Радзіна: Пра Чаркасаву таксама нагадваюць раз на год — у дзень смерці. І гэта вусцішна!.. І пра Дзіму Завадскага ўсё часцей нагадваюць таксама толькі ў гадавіну смерці… Кароткая памяць — гэта трагедыя, у тым ліку і для нас, журналістаў. Канешне, калі нам здараецца выязджаць на нейкія канферэнцыі, Жанна Літвіна заўжды гаворыць і пра Дзіму Завадскага, і пра Вераніку Чаркасаву… У мяне ёсць адчуванне, што, калі я не буду гаварыць пра Алега, то пра гэта не скажа ніхто.

— А якая была яго роля ў «Хартыі»? Многія пачулі пра яго, на жаль, пасля ягонай гібелі…

Наталля Радзіна: Ён быў заснавальнікам сайта ў 1997 годзе, уклаў у яго ўсю душу, зрабіў сайт «Хартыі» вядомым. Я прыйшла ў «Хартыю» ўжо ў 2001 годзе. Алег вырашаў практычна ўсе арганізацыйныя пытанні па функцыянаванні сайта — быў як дырэктар. Быў нават больш «небяспечны» за мяне. Мяне можна забіць — знойдзецца іншы журналіст, які будзе пісаць. А ён быў арганізатарам.

— Але ж сайт «Хартыі» нават не пахіснуўся пасля гібелі Алега. Выходзіць, разлік людзей, якія маглі яго забіць, быў памылковы?

Наталля Радзіна: Не. Разлік не спрацаваў, бо яны меркавалі, што Радзіна вельмі моцна спужаецца і скажа: усё, дзякуй, я сыходжу. Аднак цягам 2010 года я страціла 2 калектывы. Пасля першых крымінальных спраў і ператрусаў людзі сыйшлі, сказалі: даруйце, мы не гатовыя так рызыкаваць.

— Калектыў — гэта колькі чалавек?

Наталля Радзіна: Калектыў у нас невялікі — 8 чалавек. У першы раз сышла палова. Прычым гэта былі людзі, якія працавалі ўжо па 10 гадоў, надзейныя, правераныя сябры. Іх страта была вельмі балючай — і ў прафесійным, і ў чалавечым плане. Пасля прэзідэнцкіх выбараў, калі я села ў турму, а потым выйшла, шмат каго з супрацоўнікаў я не далічылася. Яны атрымалі па 10–15 сутак арышту толькі за тое, што працавалі разам са мной у ноч пасля выбараў. За кратамі іх пастаянна выклікалі на допыты супрацоўнікі КДБ, вербавалі, прымушалі падпісваць паперы, каб яны «стучалі» на мяне, распавядалі пра кожны мой крок. Некаторыя сышлі пасля гэтага. І я іх не асуджаю — гэта сапраўды цяжка.

— А няўжо Вам не было страшна пасля смерці Бябеніна?

Наталля Радзіна: Страх быў. Да таго ж, у мяне кватэра ў Мінску знаходзілася на першым паверсе. Я жыла абсалютна адна, у вельмі цёмным двары… Было вусцішна першую пару. У мяне сканчаліся ўвечары цыгарэты — і я, насуперак звычцы, не ішла па іх у краму праз дарогу, бо трэба было прайсці праз цёмны двор… Я спала са святлом пэўны час. Потым гэта паступова прайшло. Але спыніць працу — такіх думак не было ні на секунду. Наадварот, была ўпэўненасць, што трэба працягваць гэтую справу, рабіць гэта дзеля Алега.

— Атрымліваецца, усе спужаліся, апроч Радзінай?

Наталля Радзіна: Чаму, не ўсе. Тады яшчэ заставаліся людзі, большасць якіх сышла толькі пасля прэзідэнцкіх выбараў. Але і цяпер застаюцца тыя, што прайшлі праз усе гэтыя хвалі арыштаў і ператрусаў. Гэта людзі, на якіх я магу разлічваць на 100% у любой сітуацыі ў сваім жыцці.

«Людзям трэба казаць, што іх лёс — у іх руках, што ім трэба змагацца»

— Наталля, сайт «Хартыі» многія называюць «БТ наадварот». Умоўна кажучы, нехта там паваліўся на мітынгу, а сайт «Хартыі» перадае, што «жэстачайшэ збілі», «крывавы рэжым», «дыктатар-узурпатар». Вы сутыкаецеся з такімі меркаваннямі?

Наталля Радзіна: Я не памятаю, каб нехта «паваліўся на мітынгу», як вы кажаце, а на «Хартыі» напісалі пра жорсткі разгон. Бо гэта жорсткі разгон, калі людзей збіваюць, кідаюць на зямлю… Я лічу, што мы называем рэчы сваімі імёнамі. Як у выпадку з дыктатарам, якога называюць прэзідэнтам… Я не буду пісаць «палату прадстаўнікоў» з вялікай літары — няма такога органа, гэта нелегітымны парламент. Зашмат гонару ім — пісаць іх з вялікай літары і называць іх дэпутатамі. Я ведаю, як яны злуюцца, калі чытаюць на сайце «Хартыі», што яны «дэпутаты» ў двукоссі. Ёсць маса момантаў, за якія мяне называюць «БТ наадварот», але рэйтынг сайта — красамоўны. Я ведаю, што мы робім правільна, бо на сёння ў нас 100–150 тысяч штодзённых унікальных наведнікаў, і мы самы папулярны навінавы рэсурс. Гэта паказчык таго, што мы працуем добра. За гэта нас і пераследуюць, зрэшты. Але я не хачу і не буду асуджаць беларускіх незалежных журналістаў, якія не дазваляюць сабе таго, што дазваляем мы. Бо ва ўмовах, у якіх яны працуюць, тое, што яны робяць — усё адно гераізм. Тое, што пішуць «Народная Воля», «Наша Ніва», «Салідарнасць», «Белорусы и рынок» — гэта надзвычай важна. Няхай яны нешта не дагаворваюць — добра, я дагавару.

— Вас часта вінавацяць, што Вы жэстачайшэ мадэруеце каменты на «Хартыі»…

Наталля Радзіна: Усе чамусьці думаюць, што я сяджу і раблю гэта асабіста. Вы ведаеце, колькі ў дзень каментаў прыходзіць? Тысячы штодзённа!

— Па якім прынцыпе каменты не прапускаюцца?

Наталля Радзіна: Самае галоўнае правіла — не прапускаць гэб’я. Таму што яно сёння працуе вельмі актыўна — гэта можа быць наўпроставая абраза апазіцыі, пагрозы, махровая прапаганда, якая яўна пішацца пад дыктоўку — «вас меншасць, вы ніхто, Лукашэнка найлепшы прэзідэнт»… Гэта вельмі добра відаць — сядзяць у КДБ цэлыя аддзелы трутняў, якія ўсё гэта пішуць. Альбо ёсць іншы момант, які добра прасочваецца на іншых сайтах, дзе мадэрацыя не такая жорсткая — калі прасоўваецца ідэя «ды нічога ў гэтай краіне не будзе, змагацца бессэнсоўна, трэба з’язджаць, Лукашэнка будзе жыць да 90 гадоў і столькі ж кіраваць». Гэта трэба спыняць. Людзям трэба казаць, што іх лёс — у іх руках, што ім трэба змагацца. Што «на талерачцы» мы нічога не атрымаем, і ніякі Захад нам свабоду не падорыць.

— А што вы параіце тым, у каго апусціліся рукі — проста ад гэтага страшнага прамежку часу ў 17 гадоў?

Наталля Радзіна: А з чаго ў іх рукі апускаюцца? Яны спрабавалі нешта зрабіць, яны спрабавалі змагацца?! Так, ёсць актыўная частка насельніцтва, якая спрабуе нешта рабіць і стала трапляе за гэта пад рэпрэсіі. Гэта гераічныя людзі, якія застаюцца ў краіне, працуюць. Але, на жаль, мы бачым, што такіх людзей — меншасць, і ім трэба падтрымка гэтай большасці — а ў большасці ўжо рукі апусціліся! З чаго? Што вы зрабілі, каб змяніць сітуацыю ў краіне?! Мне здаецца, што, калі кожны задасць сабе гэтае пытанне, яму стане сорамна за ўласную дэпрэсію.

«Перад тым, як уцячы з цягніка, я выходзіла паліць на кожнай станцыі…»

— Наталля, ці праўда, што Ваш «круты маршрут», які пачаўся з уцёкаў у Лунінцы, не адразу пайшоў у Маскву, і Вы пэўны час хаваліся тут?

Наталля Радзіна: Шчыра кажучы, першыя некалькі дзён я не бачыла сэнсу з’язджаць. Я разумела, наколькі небяспечна з’язджаць адразу — на мяжы маглі чакаць. Таму я дачакалася дзвюх рэчаў. Па-першае, калі суцішыцца вэрхал. Па-другое, калі ўступіць у сілу Мытны саюз, і пашпартны кантроль на мяжы будзе цалкам адменены. Я паспела праслізнуць. Хоць, калі ехала, страшна баялася…

— Вернемся ў Кобрын. Вы сядаеце ў цягнік, махаеце рукой тром кобрынскім Суворавым (у Кобрыне два бюсты і адзін помнік Сувораву — Г.Л.) — і выходзіце ў Лунінцы?

Наталля Радзіна: У Кобрыне мяне праводзілі мае сваякі, якія нічога не падазрвалі. Я адчувала сябе вельмі брыдка, бо не ведала, чым усё скончыцца.

— Ніхто з іх сапраўды не быў у курсе планаў — думалі, што вы едзеце ў Менск на допыт?

Наталля Радзіна: Ну, скажам так, аднаму чалавеку я ўсё ж паведаміла — каб не моцна перажывалі, калі патэлефануюць і скажуць, што «не даехала». Каб ведалі, што жывая. Потым я села ў цягнік і была напачатку адна ў купэ. Гэта той цягнік, які называюць «кругасветны», бо ён едзе шалёна доўга, усю ноч — цераз усё Палессе. І я стала на кожнай станцыі выходзіць паліць — нават калі цягнік стаяў хвіліну. Такая сабе нервовая пасажырка. Каб у праваднікоў, калі я выйду ў Лунінцы, не ўзнікла падазрэнняў. Потым ужо, бліжэй да Лунінца, зайшоў нейкі падазроны малады чалавек — мне тады здавалася, што яны ўсе падазроныя. Я адразу расклала ложак, зрабіла выгляд, што вельмі хачу спаць. Мужчына тады таксама пасцяліў сабе, пасядзеў нейкі час у цемры… Я вырашыла — план «накрыўся», яўна па мяне. Пабачыўшы, што я сплю, ён прылёг і паступова захроп. Мы пад’ехалі да Лунінца, я ціхенька выпаўзла — у мяне з сабой нічога не было, акрамя дамскай сумкі і маленькага камп’ютара, які я хавала ў сваім доўгім плашчы.

— Камп’ютар — каб сайт абнаўляць?

Наталля Радзіна: Ну вядома ж! Зараз, я яшчэ гэтым гадам камп’ютар пакіну!.. Я выйшла ў Лунінцы, сказаўшы праваднікам, што пайду набуду кока-колы. А там вакзал скразны. Я паглядзела для выгляду на кока-колу, выйшла з іншага боку, дзе мяне чакаў мой сябар. Ён мяне забраў, і мы з’ехалі.

— А праваднікі не пачалі біць трывогу, што «пасажырка не вярнулася»?

Наталля Радзіна: Для іх гэта звычайная справа. Ёсць расклад, і цягнік нікога чакаць не будзе. Таму ніхто не бегае па вакзале і не шукае. Тым больш, рэчаў у вагоне няма… Потым ад мамы я даведалася, што яны апытвалі праваднікоў у цягніку, вымалі запіс з відэакамеры на вакзале — бачылі, як я выйшла, як мяне забралі, але не разгледзелі ні твару чалавека, ні машыны. Мы ведалі, што на любым вакзале ёсць відэакамеры, і таму машына стаяла адпаведна.

— А як так атрымалася, што вас не «пасвілі»? Небяспечны чалавек усё ж…

Наталля Радзіна: Я была без пашпарта — для іх гэта было галоўнае. Па-другое, адсачылі, што я села на цягнік. Потым яны выклікалі на допыт абсалютна ўсіх, хто праводзіў мяне да цягніка-то бок, на вакзале ў Кобрыне пільнавалі. Да таго ж, у Лунінцы напраўду многія выходзяць перахапіць чаго на вакзале, бо гэта найдаўжэйшы прыпынак цягніка — 20 хвілін. Ды і з’ехалі мы вельмі хутка.

— То бок, вы лічыце, што гэта «вам удалося ўцячы», а не «вам далі ўцячы»?

Наталля Радзіна: Я лічу, што так.

«Я ехала на заднім сядзенні аўтамабіля, перафарбаваўшы валасы ў ярка-руды колер»

— Што адбывалася пасля таго, як спецслужбы апамяталіся, што вы не з’явіліся на допыт?

Наталля Радзіна: Прыйшлі да бацькоў з ператрусам. Паводзілі сябе вельмі па-хамску, мяне проста абурыла, як яны палохалі маю маму: «ўяўляеце, маўляў, яна цяпер у вас так усё жыццё бегаць будзе»! Яны, пэўна, думаюць, што яны са сваім рэжымам вечныя… Яны не разумеюць, што якраз у іх пайшоў зваротны адлік…

— Які былі меры бяспекі пры ўцёках? Сімку з тэлефона дасталі?

Наталля Радзіна: Увогуле тэлефон не брала з сабой. Пакінула ў надзейным месцы — потым мне яго прывезлі, бо патрэбныя былі кантакты.

— Атрымліваецца, што яшчэ некалькі дзён вы працягвалі заставацца ў Беларусі. Якія былі адчуванні ў гэтыя дні?

Наталля Радзіна: Без сувязі ўвогуле, без выхаду ў інтэрнэт. Глядзела да бясконцасці тупыя серыялы і круціла абруч — у мяне потым нават сінякі былі на целе ад гэтага абруча.

— Наталля, можа быць, не называючы дакладнах дэталяў, — што гэта было за месца? Хутар у лесе, кватэра з відам на Леніна на галоўнай плошчы нейкага горада ці што?

Наталля Радзіна: Няхай будзе хутар пасярод лесу.

— Зямлянка, ежа з цюбікаў?..

Наталля Радзіна: Не, харчавалася я добра, але есці зусім не хацелася. А калі з’яжджала, ясна, былі думкі, што могуць спыніць — без пашпарта, без дакументаў. Думала, што ёсць устаноўкі на мяжы. Я ехала на заднім сядзенні аўтамабіля, перафарбаваўшы валасы ў ярка-руды колер.

— Сур’ёзна?! А фотка захавалася?!

Наталля Радзіна: Не! Прыехаўшы ў Маскву, я ў той жа дзень вярнула свой натуральны чорны колер. Бо тыя рудыя валасы выглядалі вусцішна! Валасы лекую дагэтуль! Бо спачатку пусціла два пакункі «блондэксу», каб заглушыць свой колер, а потым наверх — руды.

— Грым, цёмныя акуляры?

Наталля Радзіна: Пад руды колер нанесла адпаведны макіяж… Карацей, страшна. Мятлы толькі не хапала.

— «Маскоўская» частка ўцёкаў, я так разумею, апісаная даволі дакладна?

Наталля Радзіна: Так, Коля Халезін добра гэта апісаў. У мяне былі прыступы вялікай роспачы, аднак гэта быў перыяд, які моцна мяне змяніў… Бо, калі ты патрапляеш у такі «вакуум», то пачынаеш задумвацца, як ты жывеш, шукаць новыя крыніцы энергіі. Я патрапіла ў цудоўную сям’ю, дзе мне як бы «прышчапілі» прагу да жыцця, новае разуменне жыцця. Мяне дагэтуль «не адпускае» турма… Можа, і смешна — ну падумаеш, пасядзела паўтара месяцы… Аўтуховіч вунь колькі сядзіць, колькі Казулін сядзеў, нашы колькі ўжо сядзяць… А тут ты разумееш, што нават месяц у турме — гэта агромністы тэрмін! Я пасля гэтых палутара месяцаў вельмі моцна «замарозілася». Я ў турме ўвесь час прыгнятала свае эмоцыі, згрупавалася, ператварылася ў такую «Снежную Каралеву». Разумееце, я не магла плакаць. З турмы я выйшла, а з гэтага стану не магу выйсці дагэтуль. «Адліга» была хіба што ў Маскве — я жыла ў вялікай сям’і, мне хацелася нешта зрабіць для іх, бо яны фактычна на 4 месяцы ўзялі мяне на ўтрыманне, рызыкуючы пры гэтым. Таму я стала ўдзельнічаць у прыбіранні кватэры, калі сям’я з’язджала на лецішча — гатавала. І раптам зразумела, што мне гэта падабаецца! Раней у мяне не было на гэта часу, і калі я думала, што трэба будзе ствараць сваю сям’ю, то баялася акурат гэтага боку — што не спраўлюся з сямейным побытам, а буду вечна лётаць з гэтым камп’ютарам і абнаўляць «Хартыю». Муж будзе вечна злы ў непрыбранай кватэры… А тут высветлілася, што я магу паспяваць рабіць і тое, і тое!

— І калі вяселле?

Наталля Радзіна: Ды няма за каго! Зразумейце — я год не жыла нармалёвым жыццём. Спачатку турма, потым ссылка, потым уцёкі… Усё гэта не спрыяла асабістаму жыццю…

«Пётр Марцаў валіўся ад рогату, калі бачыў мяне за камп’ютарам»

— Наталля, Вы ў незалежную прэсу патрапілі яшчэ на другім курсе журфака — у газету «Имя». Як у Кобрыне — не самым незалежніцкім беларускім горадзе з трыма помнікамі Сувораву — выхавалася такая незалежная журналістка?

Наталля Радзіна: Бацькі, відаць, добра выхоўвалі… І калі я прыехала на журфак — адразу трапіла ў кампанію вельмі добрых людзей, якіх яднала адна рэч — агульная нелюбоў да Лукашэнкі. Тады студэнты яшчэ памяталі свабоду… Таму калі паўстала пытанне, дзе працаваць, іншага варыянту, акрамя як незалежная прэса, не было. Прыйшла ў газету «Имя» і сказала: я хачу ў вас працаваць. Высветлілася, што яны акурат шукаюць журналіста. Назаўтра я прыйшла на сумоўе і прайшла яго.

— Хто яго праводзіў?

Наталля Радзіна: Каця Высоцкая — галоўны рэдактар газеты «Имя», Алег Бябенін — рэдактар аддзелу навінаў, і Коля Халезін — намеснік галоўнага рэдактара. Гэта быў 1997 год, за год да стварэння сайта «Хартыі».

— Чым студэнтка-другакурсніца зачаравала такіх мацёрых журналістаў?

Наталля Радзіна: Ды я не спрабавала нікога зачараваць! У той час я не ўмела друкаваць на камп’ютары! Пётр Марцаў калі заходзіў да нас у пакой, то проста валіўся ад рогату, калі бачыў, што я сяджу пры камп’ютары і, адсунуўшы клавіятуру, пішу на аркушы паперы. Потым Коля Халезін змарнаваў свой выходны, каб навучыць мяне карыстацца камп’ютарам. Я старалася працаваць, мне гэта было цікава, я слухала, вучылася.

«Я хачу сустрэць мужчыну, з якім захочацца пражыць жыццё, нарадзіць дзіця»

— Наталля, дык праўда няма за каго замуж ісці?

Наталля Радзіна: Слухайце, вы ўжо ўчапіліся! Няма такой пакуты!

— Не-не, мне проста падабаецца вобраз, як жалезная ледзі, папыласосіўшы кватэру і прыгатаваўшы вячэру, проста «адтайвае» і робіцца звычайнай прыгожай дзяўчынай, якая марыць пра шчаслівую сям’ю. Дык усяму гэтаму перашкаджала змагарства?

Наталля Радзіна: Як для любой жанчыны, для мяне сям’я важнейшая за ўсё. Пакуль што для мяне гэта бацькі, брат, сястра — пакуль няма сваёй сям’і. Потым ідзе праца. Я ведаю дакладна, што не змагу быць проста хатняй гаспадыняй. Але паўнавартаснае жыццё — гэта калі ёсць і праца, і «тыл», сям’я. Калі ёсць толькі праца — гэта няпоўнае жыццё, я лічу.

— Карацей, тэарэтычныя згрызоты сумлення адносна ўласнай сям’і ёсць…

Наталля Радзіна: Ёсць разуменне, што жыццё мусіць быў паўнавартасным, што ты мусіш сустрэць мужчыну, з якім захочаш пражыць жыццё, нарадзіць дзіця. Мне не ўсміхаецца будучыня, дзе я буду толькі працаваць і да старасці застануся адна.

— Наталля, агульны наклад незалежных газет плюс наведванне незалежных сайтаў — гэта мізерны адсотак ад колькасці беларусаў. І атрымліваецца, што вы гаворыце «ён ёлупень» чалавеку, які і так ведае, што ён — ёлупень. Як выйсці да астатніх?

Наталля Радзіна: Ведаце, мне самой цікава, чаму ў нас за столькі гадоў не з’явілася адзіная моцная падпольная газета — па прынцыпе «Газеты Выборчай» у часы «Салідарнасці». Былі асобныя праекты, якія стваралі асобныя палітычныя групы для канкрэтнрых кампаній — і потым затухалі. Трэба моцная падпольная газета, добрая сетка валанцёраў-распаўсюднікаў…

— Менавіта таму перад кожным мітынгам мы чытаем інфармацыю, што «затрыманы аўтамабіль, канфіскавана 40 тысяч улётак»…

Наталля Радзіна: Ну дык трэба ж галаву мець! Думаць, што ты трындзіш па тэлефоне — «алё, ужо падвожу ўлёткі»! Васемнаццаць гадоў жывем у гэтай сітуацыі — і наступаем на адныя і тыя ж граблі…

— Наталля, дык, а чаму Вы не возьмецеся за стварэнне такой газеты?

Наталля Радзіна: Вы ўжо хочаце, каб Радзіна ўсё рабіла! Дайце мне з «Хартыяй» разабрацца, на якую ў мяне сыходзіць 24 гадзіны за суткі! (смяецца) Разумееце, газета — гэта вельмі сур’ёзны праект, дзе мусіць працаваць не адзін журналіст. Трэба разам думаць… Таму што людзі адчуваюць недахоп праўдзівай інфармацыі. Я яшчэ перад арыштам паспела бацькам у Кобрыне паставіць спадарожнікавую талерку, дык там усё наваколле збіраецца глядзець «Белсат»!

* * *

Пад сталом на кухні ў Наталлі Радзінай стаіць мышалоўка. Усю гутарку я засяроджана думаў перад тым, як пераставіць ногі. Каго ловіць рэдактарка найбуйнейшага апазіцыйнага парталу?

Наталля Радзіна: Тры дні таму зранку выходжу на кухню, раблю каву — і бачу мыш! У мяне шок! Па-першае, я іх страшна баюся. Па-другое — прыстойная кватэра, цэнтр Вільні… Я з крыкамі бягу ў пакой, дзе жыве мой калега (няма магчымасці здымаць кожнаму асобную кватэру) — і пачынаю страшна крычаць. Ён, сонны, падхопліваецца і з перапуду пытае: «Што, Бандарэнку адпусцілі?!»