Захаваць выданне ля самага фронту і інфармаваць свет аб жыцці ў акупацыі — гісторыі нязломнасці ўкраінскіх журналістаў

«Рідне місто» — апошняя газета Данеччыны

Нона Кірычэнка — намесніца галоўнага рэдактара газеты «Рідне місто». Гэта адзінае папяровае выданне, якое працягвае друкавацца на Данеччыне.  

— Я сама з Данбаса, усё жыццё пражыла тут, — дзеліцца з БАЖ журналістка. — Гэта мой родны край, мая зямля. Па першай спецыяльнасці я — філолаг-выкладчык. У свой час скончыла Данецкі ўніверсітэт і дваццаць гадоў працавала ў школе. Потым, калі мне гэта праца ўжо здалася сумнай, узгадала пра свой другі дыплом — журналісцкі. І з 2004 года пачала працаваць на мясцовым тэлебачанні. 

Нона з усмешкай прыгадвае, што першы яе тэлесюжэт быў акурат пра сканчэнне навучальнага года ў горадзе. Неўзабаве журналістка паспрабавала сябе амаль ва ўсіх ролях: вяла і аўтарскія тэлепраграмы, і кіравала ўсёй службай навінаў на канале, папрацавала на радыё. І падумала, што не яшчэ не спрабавала сябе ў папяровай газеце.

— Мой Мірнаград — не блытайце з Міргарадам на Палтаўшчыне, бо ў нас нават пошта часам блытае і адпраўляе лісты не туды — мае сваю газету, яна так і называецца «Рідне місто». Я прышла ў рэдакцыю ўвосень 2013. Пачынала тады ўсё наноў, з пасады карэспандэнта.

Цяпер я намесніца галоўнага рэдактара газеты, але з пачаткам расійскага ўварвання гэта вельмі ўмоўна: каб выжыць, давялося даволі моцна скараціць штат, ледзь не на палову, таму фактычна я цяпер і рэпарцёр, і намесніца галоўрэда, і пішу, і рэдагую. 

Мірнаград месціцца ўсяго ў сямідзесяці кіламетрах ад Данецка, адпаведна з’яўляецца прыфрантавой зонай яшчэ з 2014 года. Насельніцтва тыповага шахцёрскага гарадка да поўнамаштабнай вайны складала амаль 50 тысяч чалавек. А даваенны наклад мясцовай штотыднёвай газеты, як распавядае Нона, быў пад 7 тысяч асобнікаў. Друкавалася «Рідне Місто» ў Харкаве, і кожную пятнічную раніцу трапляла да чытача. У чацвер, 24 лютага 2022 года, быў ужо звярстаны чарговы нумар. 

Журналісты ў зоне баявых дзеянняў: 24 лютага БАЖ і Саюз журналістаў Літвы адкрыюць выставу, прысвечаную ўкраінскім медыйшчыкам

— Пачалося ўварванне, і мы разумеем, што выпуск ужо падрыхтаваны, але няма аніякіх загалоўкаў аб пачатку вайны. І думаем, як зрабіць правільна. Але тэлефануе нам Харкаў, кажуць што выпуску не будзе — разбамбілі друкарню, — узгадвае падзеі двухгадовай даўніны суразмоўца. — У гэтыя дні закрываліся газеты ў суседніх гарадах: у Дабраполлі, Селідаве, Пакроўску. Газета ў Пакроўску ўвогуле мела стогадовую гісторыю… Але мы прынялі рашэнне працягваць працу, нягледзячы на складанасці. 

Нона распавядае, што ў іх быў і пэўны наклад, і, галоўнае, абавязкі перад чытачамі.

—  Калі ты працуеш у невялікім гарадку, то цябе ведаюць, да цябе звяртаюцца. Ідзеш па вуліцы, і чытачы, якія табе сустракаюцца, нешта распавядаюць, распытваюць. Газета — родная для горада, і ты разумееш, што бачыш кожны дзень людзей, для якіх працуеш, якія выпісваюць і аплочваюць газету, чакаюць яе — ты маеш ім нешта адказаць. З таго часу, як цяжка ні было б, усе робім, каб ісці далей. 

Да таго ж важна разумець абставіны ў рэгіёне: ваенныя дзеянні пашкодзілі шмат вышак сувязі, а праз абстрэлы часта здараюцца перабоі з электрычнасцю і інтэрнэтам. Таму нярэдка папяровае выданне застаецца адзінай крыніцай інфармацыі для тысяч мясцовых жыхароў. 

— Так сталася, што мы засталіся адзіныя, хто працуе ў гэтай мясцовасці. Друк перанеслі ў Краматорск — там была ацалелая друкарня ды і дастаўляць недалёка. За два гады поўнамаштабкі ў нас выйшла ўсяго дзве замінкі ў выпусках: з першым паваенным нумарам і ў красавіку. Гэта зараз лінія фронту больш-менш стабільная, а ўвесну 22-га было абсалютна незразумела, як зменіцца фронт. У горадзе была абвешчаная эвакуацыя, улады заклікалі выязджаць. 

Уласна на заклік мясцовых уладаў выехала Нона Кірычэнка і большая частка калектыву. Пэўны час рэдакцыя працавала дыстанцыйна. Але, падкрэслівае журналістка, увесь час хоць нехта з рэдакцыі газеты заставаўся ў Мірнаградзе, каб працаваць на месцы.

— Нават людзі, якія не журналісты, бралі на сябе дадатковыя абавязкі, гутарылі з людзьмі, дамаўляліся. Абавязкова хаця б адзін чалавек быў у сярэдзіне падзей горада.

Пазней з’явілася іншая акалічнасць — у Мірнаградзе апынулася вельмі шмат унутрана перамешчаных асоб з суседніх населеных пунктаў, дзе ідуць баявыя дзеянні. Агулам каля дзвюх з паловай тысяч чалавек. І недзе траціна з іх выпісвае нашу газету — гэта вельмі адказная місія. 

Пасля стабілізацыі лініі фронту ў горад пачалі вяртацца людзі, жыццё збольшага аднавілася. Але засталіся сур’ёзныя камунальныя выклікі — найперш з водазабеспячэннем. Праблемы з ім пачаліся яшчэ ў 2014 годзе, але сур’ёзна абвастрыліся з поўнамаштабным уварваннем: мясцовасць засталася цалкам без вады. Ратавалі валанцёры.

— Летась быў запушчаны вельмі маштабны і дарагі праект: пачалі выкарыстоўваць ваду з шахтаў. За паўгода падрыхтавалі абсталяванне і цяпер пастаўляюць ваду: тры дні атрымлівае Мірнаград, тры дні — Пакроўск, і дзень застаецца на тэхнічную перазагрузку сістэмы. Але гэта выключна тэхнічная вада — піць яе нельга. Па пітную трэба хадзіць на станцыі водаачысткі. Іх было тры, аднак у студзені адна з іх была знішчаная расийскай ракетай. 

Апроч побытавых праблемаў у Мірнаградзе на пачатку бягучага года сталі значна больш інтэнсіўнымі расейскія абстрэлы. Нона прызнаецца, што вельмі рэдка ўдаецца спакойна паспаць уначы. Таксама маральна цісне адчуванне, што вайна зацягваецца, але настрой у рэдакцыі «Рідного міста» бадзёры — мабілізавала святкавання юбілею газеты.

— Нам пашанцавала мабыць, бо 25-гадовы юбілей выдання прыпаў акурат на канец мінулага года. Гэта была вельмі святочная для нас падзея. Само дваццаціпяцігоддзе адзначалася напрыканцы лістапада, але мы расцягнулі святкаванне ў часе, збіраліся і ў снежні. Справа ў тым, што частка рэдакцыі ўсё яшчэ жыве не ў Мірнаградзе, а ў суседніх населеных пунктах, і вось у нас была нагода сабрацца ўсім калектывам. Гэта вельмі аб’ядноўвае і натхняе. Таму пакуль яшчэ не паспелі згубіць запал.

Супрацоўнікам выдання таксама дапамагае вера ў перамогу, дадае Нона:

— А калі ўсё зусім кепска — папросту злосць, якая таксама матывуе. Пакуль у нас вось такі баланс між злосцю, нянавісцю і верай. Да таго ж намагаемся звычайна рабіць розны кантэнт. Вядома, у нас вельмі шмат вайсковых тэм, гэта зразумела, але падтрымліваем такі слушны баланс: нягледзячы на ўсе трагічныя падзеі, фота руін пасля варожых атак, абавязкова пакідаем на старонках месца радасці: усё адно праводзяцца нейкія спартыўныя спаборніцтвы, людзі збіраюцца, горад жыве, горад працуе. 

«Херсонскія штодзённікі» — дагрукацца да свету з‑пад акупацыі

Ксенія Келебярда скончыла Кіеўскі журфак і, як сама адзначае, нічым, апроч журналістыкі, ў жыцці і не займалася. Працавала ўсё жыццё яна ў родным Херсоне: на тэлебачанні, у культурніцкіх выданнях, пішучы рэцэнзіі, займалася і са студэнтамі ў межах уласнага журналісцкага курсу. 

Апошнім месцам сталай працы Ксеніі было анлайн-выданне «Постфактум»: разам з шэф-рэдактарам Максімам Негравым яны зрабілі рэбрэндынг выдання і асвятлялі падзеі роднага горада. Нават калі ў Херсон зайшлі расійскія акупанты. 

— У першыя дні акупацыі мы проста не разумелі ўвогуле, што адбываецца. Агульны настрой быў: «рускі салдат, ідзі на **й». Але пятага сакавіка акупанты схапілі Максіма. Да нас пачало даходзіць, на якім мы свеце жывем і што вакол робіцца. Адразу закрылі выданне, усё выкінулі, з воблака павыдалялі звесткі, не пакінулі ніякага следу нават у інтэрнэце, — з хваляваннем прыгадвае журналістка пачатак уварвання.

Шэф-рэдактару пашанцавала: ён жывым выйшаў з расійскага падвала-катавальні і неўзабаве ўступіў у шэрагі УСУ, дзе і па сёння бароніць Украіну. Хоць ягонае выкраданне і агульны ўзровень рэпрэсій з боку акупантаў былі сігналам усёй журналісцкай супольнасці захопленага горада, Ксенія Келебярда працягвала пісаць, толькі ўжо ананімна. 

— Абавязкова ўдзень ішлі ў горад. У нас з калегамі была кропка, дзе мы сустракаліся. Па дарозе навіны збіралі: што адбывалася, што працавала, як паводзіліся людзі. У нас марадзёрства было спынена ў першы ж дзень: калі быў разбомблены гандлёвы цэнтр «Фабрыка», туды рынуліся людзі, але ж іх спынілі (некаторых нават скотчам прыматалі да слупоў). Таму марадзёрства спынілася, але ж скрозь былі вялікія чэргі. Мы адмыслова стаялі ў гэтых чэргах, слухалі плёткі, хадзілі на цэнтральныя вуліцы, хадзілі на мітынгі. Я на трох мітынгах была, газу глытнула. 

Пра сур’ёзную небяспеку, прызнаецца Ксенія, тады не думалі: проста намагаліся пазбягаць сустрэч з расійскімі вайскоўцамі. 

— Мы ж у першыя дні нічога не разумелі. Гэта быў такі ружовы перыяд акупацыі. Людзі ішлі на мітынгі, як на свята. Але ў натоўпе былі правакатары: хлопцы ў капюшонах, якія выглядвалі найбольш актыўных удзельнікаў, каб потым іх выхапіць. Журналісты напачатку хадзілі па вуліцах і не баяліся, пра тое, каб пераехаць са сваёй кватэры і змяніць тэлефон нават не думалі. А потым узялі Алега Батурына — гэта наш сябра, журналіст. Пачалі пагражаць херсонскай журналістцы Ірыне Стараселец, якая таксама пісала пасты на Face­book. Ёй проста пазванілі і сказалі: «Або ты замаўкаеш, або мы цябе…» Яна пераехала і схавалася.

Аднойчы Ксенія нарвалася на групу расіян, якія перакрылі мост.

— Я пра сваё думаю, на хаду артыкул у галаве структурую — бачу іх, чалавек дваццаць стаяць са зброяй, і першая думка: «Немцы!» Такая вось асацыяцыя… Завярнула за вугал і думаю: божа, прабачце мне, немцы, гэта ж рускія… 

Ад першых дзён акупацыі Ксенія вяла рэпартажы ў фармаце дзённіка — «Херсонскія хронікі». Праз знаёмых на журналістку выйшла рэдакцыя The Guardian з прапановай штотыдзень публікаваць матэрыялы з горада. 

— Каму цікавы той Херсон быў, да таго як туды не зайшла расійская армія? Хто ўвогуле ведаў пра такі горад? Цяпер ведаюць па ўсім свеце. Мы чатыры такіх падачы ў The Guardian зрабілі, яны мелі досыць шырокі рэзананс. Гэтыя «Херсонскія хронікі» былі выстаўленыя на прэмію British Jour­nal­ism Awards, мы патрапілі ў шорт-ліст 2022 года.

Пакінуць горад Ксенію змусіла сапраўдная небяспека праз яе публікацыі:

— 28 сакавіка выйшаў наш апошні артыкул з «…Хронік». У той жа дзень на афіцыйным сайце гарадской рады з’явілася навіна пра тое, што смелыя херсонкі (а мы працавалі ўжо ананімна: я пісала, а Юля, мая калега, перакладала) пішуць пра наш горад, а ўвесь свет чытае… Мне сябры дасылаюць гэта ў асабістыя ў мэсанджар і  пішуць: «Бяжы». Я адразу пачала шукаць магчымасць выехаць, а гэта было не так проста — не дзейнічалі ніякія зялёныя калідоры. Недзе праз тыдзень атрымалася знайсці машыну і выбрацца ў Адэсу, потым у Еўропу. 

Але на Захадзе журналістка доўга быць не змагла: яе цягнула ў Кіеў, каб працягваць працаваць:

 — Я зняла кватэру, як выявілася, побач з ваенным заводам «Арцём», неўзабаве акурат туды прыляцела чатыры ракеты. Я псіханула і паехала ў Чарнаўцы, а неўзабаве мяне запрасілі ў Бухарэст, дзе я за шэсць месяцаў напісала дакументальную кнігу пра тое, што адбывалася з намі, растлумачыла усе тыя моманты, якія былі ў Херсоне. Калі шчыра, кніга пра маю сям’ю. Мы перажылі акупацыю. Мае сын і муж сядзелі на падвале. Зараз сын ваюе, і мяне хвалюе толькі тое, каб сын вярнуўся жывым. Перажылі падтапленне кахоўскай ГЭС: мелі два лецішча з садам і арэлямі, але больш гэтага няма. 

Пасля вызвалення Херсона Ксенія ўсё ж вярнулася ў свой родны горад, каб працягваць пісаць пра наступствы вайны і збіраць чалавечыя гісторыі. 

— Херсон цяпер — мёртвы горад. Раздзяўбана ўсё: усе родныя куточкі разбітыя ўшчэнт, да ракі не падыдзеш. Я пражыла восем месяцаў у Херсоне, абстрэлы трывалі тры-чатыры разы на дзень — проста бесперабойна. Калі толькі прыехала дадому, то проста з акна пабачыла, як палала дзевяціпавярхоўка побач, тады там згарэлі жыўцом восем чалавек. А не вытрымала я, калі ўжо ў мой дом патрапіла ракета. Вось я ўмею выбіраць месца для жыцця: з аднога боку — станцыя пералівання крыві, лякарня з параненымі, з іншага — паліцэйскі ўчастак ды пракуратура. Адпаведна ў гэты квадрат пастаянна нешта ляцела.

Страціўшы жытло, Ксенія перабралася ў Адэсу. Па сённяшні дзень жыве на два гарады: у Адэсе мае магчымасць спакойна паспаць, а ў Херсоне працягвае працу. 

— Шчыра кажучы, я перыядычна выцягваю сябе з дэпрэсіі, прыдумляю нейкія планы.

Я не веру, што з маім родным горадам будзе нешта добрае як мінімум у бліжэйшыя два-тры гады. А гэтыя гады трэба ж неяк жыць! Таму будую розныя дурныя планы. Проста хачу жыць там, дзе я жыла, з тымі сябрамі, што цяпер раз’ехаліся па ўсім свеце.

Ксенія тлумачыць:

—  Але надзея ёсць: я дакладна ўпэўненая, што не можа такога быць, каб Расея перамагла Украіну. Але я таксама дакладна ведаю, што гэта ўсё надоўга. Я ўжо маю адну страту на гэтай вайне: муж сястры загінуў пад Саледарам. Спачатку быў зніклы, потым прыйшоў аналіз ДНК, таму мы ведаем дакладна. 

Цяпер журналістка працягвае працаваць у родным рэгіёне, шмат ездзіць па дэакупаваных тэрыторыях, піша ў тым ліку і для міжнародных СМІ. Да працы далучыла і мужа:

— Ён быў сістэмным адміністратарам вялікага аграхолдынгу. Частка ўласнікаў пайшла на супрацу з расіянамі, а яго кіраўніцтва адмовілася, таму палі забралі, а потым іх увогуле заліла кахоўская ГЭС — муж застаўся без працы. А калі ў такіх умовах табе няма яшчэ чаго рабіць, то гэта найстрашнейшае. Я дала яму ў рукі камеру, сказала: цяпер ты будзеш здымаць — такі сямейны тандэм выйшаў. 

Суразмоўца адзначае, што многаму яе навучыла праца ў заходніх медыя:

— Я вельмі ўдзячная Guardian за тое, што яны надзвычай старанна вычытваюць тэксты, у іх вельмі шмат удакладняючых пытанняў. Я і раней была дакладнай, але ўсё ж часам рабіла ў матэрыялах эмацыйныя навароты. Выявілася, што гэтага не трэба. Лепей распавядаць гісторыю чалавека безэмацыйна, кароткімі і сухімі фактамі — тыя дадзеныя самі па сабе выклікаюць у чытача эмоцыю. І галоўнае, навучылася своечасова ставіць кропку, а не рабіць нейкія свае дурныя маралізатарскія высновы. Работа з замежнымі журналістамі дала мне вельмі шмат. На жаль, ва ўкраінскай правінцыйнай журналістыцы было нямала лішняга, цяпер я гэта адкінула. 

Ксенія кажа, што адчувала сябе ўкраінкай усё жыццё, але з пачаткам поўнамаштабнай вайны ў яе прайшла выразная самаіндэнтыфікацыя як украінкі менавіта з поўдня. Журналістка дзеліцца сваім планам, які цешыць у часы тугі: разам з сям’ёй разбіць і расціць сад перамогі ў сваіх родных мясцінах.

Чытайце яшчэ:

Журналісты ў зоне баявых дзеянняў: 24 лютага БАЖ і Саюз журналістаў Літвы адкрыюць выставу, прысвечаную ўкраінскім медыйшчыкам

Процент от налогов — на журналистику. Независимые СМИ предлагают читателям из Польши и Литвы новый способ поддержать их

Праз вайну і Лукашэнку. Як бачаць Беларусь на Захадзе — ключавое з даследавання замежных медыяў