Міфы пра “эратычнае свята Купалле” і ці варта іх трансляваць у СМІ

Назва “Купалле” паходзіць ад старажытнага індаеўрапейскага кораня kup (кіпець, палымяна прагнуць). Быццам бы ўсё сыходзіцца: кіпіць жарсць, моладзь разбягаецца ад вогнішча парамі шукаць папараць-кветку… Але давайце без спрашчэнняў. Час летняга сонцастаяння, па якім раней вызначаўся дзень ці перыяд святкавання Купалля — гэта найвышэйшы росквіт расліннасці, плодных сіл Зямлі, час, калі набываюць найбольшую моц шмат якія зёлкі, чаму іх і нарыхтоўваюць менавіта цяпер. Гэта пункт “паварота Сонца на зіму”, час, калі свяціла ходзіць высока над гарызонтам. Таму “кіпенне і палымянае прагненне” варта разумець і метафарычна, як стан прыроды.

“Праграмаванне плоднасці” праводзілася ў купальскую ноч шляхам здзяйснення рытуалаў, што нам сёння здаюцца “эратычнымі”. Але падобныя дзеянні мелі месца і падчас іншых каляндарных ды сямейных святаў. Які ж “эратызм” звычайна “інкрымінуецца” Купаллю ў СМІ і масавай свядомасці?

Там усе гуляюць парамі

Але ж падчас шмат якіх іншых святаў моладзь гэтак жа гуляла парамі. Сучасныя купальскія святкаванні збольшага не маюць сувязі з мясцовымі традыцыямі, робяцца па стандартных сцэнарах, таму варта глядзець апісанні канца ХІХ ст. ці пытаць старых на вёсцы, якія яшчэ памятаюць святкаванні, калі не было клубаў.

Напрыклад, этнограф Адам Багдановіч (бацька паэта Максіма) апісвае купальскі абрад выбара пары ў Барысаўскім павеце: утвараецца дзявоча-хлапечы карагод, дзяўчаты спевамі славяць адных хлапцоў і высмейваюць іншых, потым адна з сасватаных дзяўчат выходзіць у сярэдзіну кола і закрывае сабе твар “чубром” (кавалкам даматканкі), спяваючы

Ішла Купалка сялом, сялом

Закрыўшы вочкі чубром, чубром

Давала хлопцам чалом, чалом (кланяецца ва ўсе бакі)

Сталі людзі дзівіціся

Стала Купалка сварыціся

Ах вы, людзі, вы дзіўныя

Чы на вулку не хадзілі

Чы вы Купалкі ня відзелі

Чы вы цвяточкаў не збіралі

Чы вы вяночкаў не звівалі

Чы вы ў таночак не хадзілі

Чы вы дзевак не звадзілі.

Потым дзяўчына быццам бы сляпцом, але часта арыентуючыся на голас, калі хлопцы гучна і нясціпла жартавалі, выбірае сабе пару. Абраннік здымае з яе “чубор” і павязвае сабе на руку ці праз плячо, як на вяселлі. Гэта дар “на рукавы”. У гэты час пяецца песня пра тое, як дзяўчына “зажурылася, што яе дары не прадзены”. Потым выконваліся любоўна-шлюбныя песні. Спяванне працягваецца, пакуль не дагараць вогнішчы, тады хлопцы усчыналі валтузню, спрабуючы адбіць сабе дзяўчат, што ім падабаліся, і пары разыходзіліся сустракаць узыход Сонца.

Адам Багдановіч заўважае, што купальскія песні нагадваюць масленічныя. Я б пашырыла яго тэзу: амаль усе купальскія рытуалы і песні маюць паралелі ў іншых каляндарных і сямейных абрадах. І гэта не толькі святы вяснова-летняга перыяду, якія ў некаторых мясцовасцях фактычна замяшчалі сабой Купалле (Русале, Пятрок). Тая ж Масленіца, Каляды, Юр’я… Найбольш вядомыя варыянты гульнёвых вяселляў — Жаніцьба Цярэшкі ў калядны перыяд. Там эратызму не менш, чым на Купалле. Скокі праз вогнішча парамі, якія звычайна падаюцца як адно з “эратычных” дзеянняў, маглі адбывацца на іншыя каляндарныя святы. Больш за тое, у мэтах стымуляцыі плоднасці маглі качацца парамі ў абдымку па зямлі, гэта разглядалася як прыём гаспадарчай магіі і фіксавалася на Масленіцу, Ушэсце.

Пары не проста гуляюць, а шукаюць папараць кветку, што значыць…

Пачнем з таго, што ў зафіксаваных былічках парамі папараць-кветку не шукалі, ды і ці шукалі ўвогуле — хутчэй знаходзілі выпадкова, і часта не самыя паспяховыя прадстаўнікі вясковага соцыуму — недарэкі ды летуценнікі. Таму папараць-кветка сімвалізуе хутчэй шанец чалавека памяняць сваё жыццё, спадзяванне на цуд, а не тое, што вы маглі падумаць.

Ну і пра сэкс, як жа без яго. Няправільнымі будуць абодва сцверджанні: “на Купалле спалі хто з кім хоча” і“ў традыцыі да шлюбу сэксу не было, гэта ўсё метафары”.

Скажам так, нашы продкі ставіліся да гэтага значна спакайней, чым мы сёння. З самага дзяцінства назіралі, “як гэта робяць” жывёлы, праз асацыяцыі з полавым актам апісвалі шматлікія тэхналагічныя працэсы, кшталту таўчэння зерня ў ступе ці выпечкі хлеба ў печы на лапаце… Сэкс быў арганічнай часткай штодзённага жыцця, інтымнай, але не настолькі табуяванай, як у сучаснай культуры, якая, падавалася б, поўніцца сэксуальнай аб’ектывацыяй і парнаграфіяй.

Тэзу “яны чакалі да Купалля, каб…” можна і пацвердзіць, і абвергнуць, дакладна мы сказаць не можам. З аднаго боку, ёсць міфапаэтычныя ўяўленні, што дзяцей прыносяць буслы ці знаходзяць у капусце. Буслы — сакавік, 9 месяцаў пасля Купалля, капуста — жнівень-верасень, 9 месяцаў па Калядах. З другога боку, бадай ва ўсіх індаеўрапейскіх народаў, у беларусаў таксама, яшчэ ў ХХ стагоддзі фіксуюцца звычаі “падначовак” моладзі круглы год, калі хлопцы ночылі ў дзяўчат і бацькі апошніх толькі заахвочвалі такія стасункі, калі яны не пераходзілі пэўнай мяжы, усё ж дзяўчына павінна была выйсці замуж цнатлівай. Гісторыя, праўда не з Беларусі, са Швецыі:

У аднаго селяніна ўсё кралі капусту. Яго суседзі пыталі: “Чаго не завядзеш сабаку?” Той адказваў: “Ну што вы, тады мае дочкі ніколі не выйдуць замуж”.

У купальскіх песнях апавядаецца пра інцэст

Так, апавядаецца, але гэта не значыць, што так і было. Звычайна гэта сюжэты, дзе маладая пара жэніцца ці збіраецца ажаніцца і высвятляе, што яны брат з сястрой. Тады гаротнікі вырашаюць абярнуцца кветкамі з народнымі назвамі “браткі” ці “Іван да Мар’я”, з якіх дзяўчаты ўюць купальскія вянкі:

…Я за цябе дачку аддам

А ў каморы заручу

А ў цэркаўцы савянчу

…Пытаецца дзяўчына

Якога роду дзяціна

…Бог даў, маці прапала

Брата з сястрой звянчала…

…Ай, пайдзём мы ў цёмны лес

А скінемся травою

…Што брахнейка з сястрою

А на Йвана Купала

Будуць дзеўкі ў цэркву йсці

Будуць яны краскі рваць

Брата з сястрою памінаць

Гэта тая травіца

Што брахнейка й сястрыца.

Верагодна, у гэтых песнях захаваліся адгалоскі старажытных індаеўрапейскіх блізнечных міфаў, знаёмых масавамы чытачу па адным з юнгіянскіх архетыпаў і да рэальнага інцэсту яны маюць мала дачынення. Пра заляцанні зяця да цешчы, залоўкі да дзевера, кумоў між сабой, якія ў традыцыйнай свядомасці таксама насілі інцэстуозны характар, пяецца ў творах, прымеркаваных да самых розных каляндарных і сямейных святаў. Хутчэй за ўсё, такія песні мелі на мэце магічную стымуляцыю плоднасці і не сведчаць пра існаванне адносінаў, пра якія распавядаюць, у рэальнасці.

Такім чынам, ці з’яўляецца Купалле “эратычным” святам? Так, у той жа ступені, што іншыя традыцыйныя беларускія святы каляндарнага і сямейнага цыклу. Тады ці з’яўляецца “самым эратычным”? Бадай што не, але гэта хто як паглядзіць. Ці варта акцэнтаваць увагу на “эратызме” Купалля ў матэрыялах СМІ? Думаю, лепш уразіць чытачоў больш глыбокім поглядам на свята, разгледзеўшы і іншыя яго аспекты.