«Адкрыта прапагандуе палітыку тэрору ў дачыненні да “непаслухмяных” журналістаў». Як М’янма дэмакратызавалася наадварот

«Ты адлюстроўваеш падзеі і неўзабаве яднаешся з рэвалюцыяй»

Кожная дыктатура толькі робіць выгляд, што ідзе сваім шляхам, але ж насамрэч таталітарныя захады ў розных краінах вельмі падобныя. У гэтым сэнсе ўзровень свабоды слова і стан журналістыкі — лепшыя маркёры сітуацыі.

Цяпер у М’янме затрыманыя 67 журналістаў. Краіна, насельніцтва якой, па грубых ацэнках, складае прыкладна 52 мільёны чалавек, займае 173 з 180 месцаў у Індэксе свабоды прэсы (для параўнання: Беларусь на 157‑м месцы).

Многія незалежныя медыя цяпер працуюць у выгнанні, і гэта яшчэ адна асаблівасць, якая нагадвае беларускую сітуацыю. Так, Мрат К’яў Ту жыве ў Іспаніі. Але большасць яго калег пераехалі ў Тайланд. Інфармацыю журналісты атрымліваюць таемна, ад грамадзянскіх крыніц.

— З 2021 года я не магу пазбавіцца ад пачуцця віны. Такое ўражанне, нібыта зараз я жыву лёгкае жыццё, — расказаў Мрат К’яў Ту, на акаўнт якога ў Face­book падпісаныя каля мільёна чалавек. — Ты адлюстроўваеш падзеі і неўзабаве яднаешся з рэвалюцыяй. Немагчыма застацца ў баку, калі ведаеш, што адбываецца кожны дзень і наўпрост цяпер.

ПРЫ ПАДТРЫМЦЫ ЧЫТАЧОЎ | PATREON

«Смак свабоды цягнуўся каля дзесяці гадоў»

У нейкі момант здавалася, што М’янма пачала дэмакратызавацца. У 2015 годзе прайшлі першыя свабодныя выбары, краіну ўзначаліла былы апазіцыянер, лаўрэат Нобелеўскай прэміі Аўн Сан Су Чжы (цяпер знаходзіцца пад арыштам, прызнаная палітзняволенай).

— Гэта быў смак свабоды, які цягнуўся каля дзесяці гадоў — з 2010-га па 2020‑ы, — згадаў Мрат К’яў Ту. — У краіну прыйшлі замежныя інвестыцыі з ЗША, Вялікабрытаніі, Іспаніі, Нарвегіі, Швейцарыі. М’янму наведалі Барак Абама (у 2012‑м) і Папа Рымскі Францішак (у 2017‑м).

Адно з незалежных медыяў, якое было заснавана ў Нарвегіі ў 1990‑я — «Дэмакратычны голас Бірмы» (DVB). Знаходжанне ў эміграцыі дазваляла журналістам рабіць радыё- і тэлеперадачы без цэнзуры. На хвалі дэмакратызацыі, у 2012‑м, тэлеканал вярнуўся ў М’янму і вельмі хутка стаў адным з найбольш паважаных галасоў свабоды.

Але былі і трывожныя званочкі. У 2017 годзе ўрад М’янмы пачаў аперацыю супраць прадстаўнікоў народа рахінджа, якія з’яўляюцца мусульманамі. Паводле ААН, гэта быў класічны этнічны генацыд. У выніку каля паўмільёна чалавек былі вымушаныя бегчы ў Бангладэш.

Такія маштабныя падзеі не могуць ігнаравацца грамадствам і прэсай. Гэта выклікала шэраг публікацый, якія ўлада не магла не заўважаць. У выніку супрацоўнікі медыя сутыкнуліся наўпрост з супрацьдзеяннем.

— Самым вялікім ударам стаў арышт у 2018 годзе двух журналістаў Reuters, якія расследавалі масавыя забойствы рахінджа, — адзначаюць «Рэпарцёры без межаў». — Адбыўся фіктыўны суд. Супрацоўнікі інфармагенцтва правялі ў зняволенні больш за 500 дзён, пакуль не былі памілаваныя. Прысуд стаў папярэджаннем для ўсіх журналістаў, якія зразумелі, што ім давядзецца двойчы падумаць, перш чым праводзіць якія-небудзь расследаванні, што могуць паставіць урад у няёмкае становішча.

«Прыхільнікі ваеннай хунты падтрымліваюць пераслед апанентаў»

У 2021 годзе ў М’янме адбыўся ваенны пераварот, які выклікаў масавыя пратэсты. Яны былі задушаныя. Сілавікі затрымалі больш за 12 500 чалавек, уключна 240 дзяцей. Вядома пра масавыя катаванні ў турмах. У працэсе рэпрэсій загінулі больш за 1 600 чалавек, 350 з іх — у зняволенні.

Жахліва думаць, што ў Беларусі сітуацыя не самая горшая ў свеце, але ж праўда ў тым, што ў сучасным свеце ўлады могуць абыходзіцца са сваімі грамадзянамі яшчэ больш бязлітасна.

Рэпрэсіі кранулі і супрацоўнікаў СМІ: 171 журналіст пасля перавароту трапіў за краты. Дагэтуль у месцах несвабоды застаюцца 67 супрацоўнікаў медыя.

— Калі штосьці рэпартуеш з краіны, то становішся тым, на каго рэжым накіроўвае нянавісць людзей, — адзначыў Мрат К’яў Ту. — Прыхільнікі ваеннай хунты падтрымліваюць пераслед апанентаў. Яны накідваюцца на нас у сацсетках, у абмеркаваннях пад відэаролікамі на YouTube. Абвінавачваюць у тым, што мы прыдумляем фэйкавыя навіны.

Усе гэтыя прыёмы добра знаёмыя беларускім журналістам. Прапаганда Лукашэнкі рэгулярна выкарыстоўвае сваіх аднадумцаў, каб атрымаць падтрымку і дыскрэдытаваць незалежныя медыя (узгадаць хаця б гомельскага правакатара Яўгена Катлярова).

— Вайскоўцы былі нацэленыя на маё затрыманне, — журналіст асабіста зазнаў пераслед. — Яны назвалі маё імя, паказалі мае фатаграфіі. Але мне пашанцавала, і я паспеў з’ехаць.

Фактычна незалежныя медыя вярнуліся ў стан да 2010 года, калі многія працавалі ў выгнанні. «Дэмакратычны голас Бірмы» зноў вядзе эфір з‑за мяжы. А яго дзейнасць у М’янме была забароненая ў сакавіку 2021 года. Як тут не правесці аналогію з «Белсатам»! (Хоць яго супрацоўнікі нават у адлігу былі вымушаныя працаваць напаўлегальна.)

У выніку медыяландшафт вельмі нагадвае сітуацыю ў Беларусі. З аднаго боку існуюць кантраляваныя ўрадам М’янмы СМІ — гэта прапагандысцкія крыніцы, якія не змаглі заваяваць давер насельніцтва. З другога — незалежныя медыі ў выгнанні. А паміж гэтымі двума палюсамі — жменька СМІ, якія спрабуюць ісці па далікатным шляху паміж спробай інфармаваць суграмадзян і неабходнасцю не пакрыўдзіць ваенную хунту.

— Працаваць у выгнанні цяжка, — прызнаў Мрат К’яў Ту. — Даволі складана вызначыць сваю працу як 100% прафесійнага журналіста, калі не знаходзішся на месцы.

Тыя ж выклікі — у беларускіх незалежных СМІ. Рэжым Лукашэнкі з усіх сіл спрабуе павялічыць гэп паміж грамадствам і медыямі. Аднак паўнавартасна гэта не атрымліваецца, пра што сведчаць звесткі сацыёлагаў. Па-ранейшаму вялікая частка аўдыторыі чытае «забароненыя» сайты і глядзіць YouTube-каналы, нягледзячы на крыміналізацыю.

Краіна стала адной з найбуйнейшых у свеце турмаў для журналістаў

Калі ж працягваць параўнанні, то атрымліваецца, што М’янма не паспявае за беларускім рэжымам. Толькі некалькі тыдняў таму хунта ўнесла папраўкі ў закон без абмеркавання, каб узяць пад свой кантроль Савет па тэлерадыёвяшчанні — орган, які адказвае за нагляд за тэлебачаннем і радыё. У новай рэдакцыі закона цяпер прадугледжанае аўтаматычнае прызначэнне ваенных кадраў хунты ў савет.

Хоць многія незалежныя журналісты з’ехалі, але заставаліся тыя, хто спрабаваў асвятляць іншыя падзеі. Аднак і яны сутыкнуліся з ціскам. У прыватнасці, напрыканцы кастрычніка 2023 года рэпарцёр анлайн-СМІ Devel­op­ment Media Group быў арыштаваны падчас асвятлення культурнага фестывалю. Праз некалькі гадзін ваенныя ўварваліся ў офіс рэдакцыі, арыштавалі ахоўніка, астатнія супрацоўнікі здолелі ўцячы. Без тлумачэнняў офіс апячаталі, канфіскавалі некалькі фотаапаратаў і ноўтбукаў.

— Мой калега, фотажурналіст выдання Myan­mar Now Сай Заў Тайке, якому 40 гадоў, асвятляў у верасні 2023 года наступствы цыклона, — узгадаў яшчэ адзін прыклад Мрат К’яў Ту. — Яго арыштавалі, абвінавацілі ў дэзінфармацыі і падбухторванні да мяцяжу і прысудзілі 20 гадоў турэмнага зняволення з катаржнымі працамі.

Прыкладна такія ж нязграбныя фармулёўкі выкарыстоўваюцца ў судах Мінска, Гомеля, Віцебска, калі адбываюцца т. зв. працэсы над журналістамі.

— Журналістыка з’яўляецца надзвычай небяспечнай прафесіяй у М’янме, дзе існуюць значныя рызыкі трапіць у турму, падвергнуцца катаванням альбо быць забітым, — папярэджваюць «Рэпарцёры без межаў». — Гэта краіна стала адной з найбуйнейшых у свеце турмаў для журналістаў, саступаючы толькі Кітаю. Нешматлікія сведчанні, якія паступілі з месцаў несвабоды, кажуць аб надзвычай суровых ўмовах і сістэматычным прымяненні катаванняў.

Савет дзяржаўнага кіравання, як афіцыйна называецца хунта, аднавіў сістэму папярэдняй цэнзуры і не дазваляе СМІ асвятляць шматлікія парушэнні правоў чалавека. А кіраўнік хунты генерал Мін Аўнг Хаінг адкрыта прапагандуе палітыку тэрору ў дачыненні да «непаслухмяных» журналістаў.

Але цяпер у генерала — больш актуальныя справы. Краіна ахопленая грамадзянскай вайной. У большасці правінцый адбываюцца баі. Неўзабаве хунта можа згубіць уладу.

Чытайце яшчэ:

Першая цэль для ўзурпатараў. Тлумачым, для чаго грамадству незалежныя СМІ і чаму іх так не любяць аўтарытарныя рэжымы

Апублікаваны індэкс свабоды прэсы-2023: Беларусь апусцілася на чатыры пазіцыі

Freedom House: Узровень свабоды ў свеце зніжаецца 17 гадоў запар, вайна ва Ўкраіне мела наступствы для суверэнітэту Беларусі