Як будзе працаваць сістэма самарэгулявання беларускага медыясектара? Тлумачыць адзін з аўтараў праекта

Адзін з аўтараў праекта Пагаднення аб самарэгуляванні незалежнага беларускага медыясектара юрыст Яўген Пыльчанка падрабязна распавёў, як павінна працаваць сістэма.

Яўген Пыльчанка, Вільня, 11 чэрвеня 2024 года. Фота: Літоўская калегія адвакатаў

Ці своечасова медыясупольнасць занялася этычнымі праблемамі і самарэгуляваннем, калі сектар перажывае не самыя добрыя часы? Да чаго прывядзе прыняцце Кодэкса прафесійнай этыкі беларускіх журналістаў і Пагаднення аб самарэгуляванні незалежнага беларускага медыясектара? БАЖ працягвае серыю дыскусій.

Як пабудавана сістэма самарэгулявання

— Чаму ўзнікла неабходнасць замяніць Камісію па этыцы БАЖ на аўтаномную структуру пад назвай Рада па медыяэтыцы?

— Камісія па этыцы БАЖ існавала ўнутры адной арганізацыі і яе дзейнасць распаўсюджвалася ў першую чаргу на сябраў нэтай структуры (хаця Камісія і магла выказваць меркаванні пра канфліктныя сітуацыі, удзельнікі якіх не мелі пасведчання БАЖ).

Беларуская асацыяцыя журналістаў — сяброўская арганізацыя, таму менавіта яе чальцы выбіралі камісію. Зараз жа ў прадстаўнікоў медыясектара ўзнікла патрэба ва ўновых умовах існавання стварыць орган самарэгулявання. З гэтага і паўсталі размовы пра Раду па медыяэтыцы. 

— Хто можа ўвасці ў Раду?

— Структуры, якія далучаюцца да пагаднення, ствараюць адмысловы орган — Медыяасамблею. Ягонае прызначэнне — праводзіць выбары ў Раду па медыяэтыцы, якая фактычна павінна выконваць той жа функцыянал, што і Камісія па этыцы БАЖ.

Абіраць Раду мусяць не журналісты, а прадстаўнікі больш буйных суб’ектаў — рэдакцый і медыяарганізацый. Менавіта з такіх суб’ектаў і ствараецца Медыяасамблея. У Раду абіраюцца канкрэтныя людзі — прадстаўнікі медыяарганізацый, за якіх прагаласуе Медыяасамблея.

Калі 20 суб’ектаў падпішуць пагадненне аб самарэгуляванні, тады будзе створаная Медыяасаблея і пачнецца фармаванне Рады па медыяэтыцы. 

Агульная схема органаў самарэгулявання. Выява: БАЖ

У Раду ўваходзяць сем чалавек, які абіраюцца на агульным сходзе Медяасамблеі. Кожны ўдзельнік Медыяасамблеі можа вылучыць аднаго кандыдата. Плюс існуе дадатковая опцыя — самавылучэнне кандыдатаў, якіх, напрыклад, не падтрымалі ўласныя рэдакцыі, ці які не ўваходзіць ні ў адну медыяарганізацыю, але хоча ўдзельнічаць у самарэгуляванні.

Кандыдатуры ад рэдакцый і самавылучэнцы

— Гаворка ідзе пра журналістаў, якія не прывязаны да канкрэтнай рэдакцыі?

— Не толькі. Напрыклад, рэдакцыя можа вылучыць адну кандыдатуру, а іншы супрацоўнік захоча пайсці самавылучэнцам. У гэтым выпадку мы не ставілі абмежаванняў, каб дазволіць як мага большаму колу людзей удзельнічаць у працэсе. У любым выпадку апошняе слова за Медыяасамблеяй.

Калі кожная рэдакцыя вылучыць па адным кандыдату — гэта ўжо 20 прэтэндэнтаў, плюс, дапусцім, 10 чалавек пойдуць самавылучэнцамі: з 30 прэтэндэнтаў трэба абраць толькі 7 сябраў Рады па медыяэтыцы. Кожны ўдзельнік Медыяасаблеі выбірае сваіх 7 кандыдатаў, і тая сямёрка, якая набрала найбольшую колькасць галасоў, становіцца сябрамі Рады па медыяэтыцы. Такім чынам будзе сфармаваны першы склад Рады. 

Працэдура выбараў Рады па медыяэтыцы. Выява: БАЖ

Сябры Рады выбіраюцца тэрмінам на тры гады. Але мы ад пачатку заклалі прынцып ратацыі — каб удзельнікі Рады не заседжваліся на адным месцы.

Таму ў першым складзе два чалавекі абіраюцца на год, два — на 2 гады, астатнія тры — на 3 гады. Адпаведна, праз год пераабіраюцца два сябры Рады, абраныя на 1 год, праз два гады — абраныя на 2 гады, праз тры гады — абраныя на 3 гады. Але новых сябраў Рады абіраюць ўжо на поўны тэрмін – на 3 гады.

Атрымліваецца, што кожны год трэба пераабіраць 2–3 чалавекі.

— Не атрымаецца так, што буйная рэдакцыя возьме 2–3 месцы ў Радзе па медыяэтыцы і будзе дыктаваць свае ўмовы іншым?

— На выбарах усе арганізацыі — і буйныя, і невялікія — маюць аднолькавую колькасць галасоў. З аднаго боку, гэта стане гарантыяй, што ўладу ніхто не зможа ўзурпаваць. А з іншага, наўрад ці варта чакаць ажыятажу і жадання падпарадкаваць сабе ўвесь медыясектар з боку канкрэтных рэдакцый. Усё-такі гэта дабраахвотнае аб’яднанне, якое не надзеленае карнымі функцыямі, а ўвесь працэс рэгулюецца дамоўленасцямі.

— Хто можа далучыцца да пагаднення?

— Створаная максімальна простая сістэма далучэння да пагаднення аб самарэгуляванні. Рэдакцыя мусіць публічна заявіць, што яна збіраецца прытрымлівацца Кодэкса этыкі, што яна будзе ўдзельнічаць у працэдурах – трэба падаць адпаведную заяву ў сакратарыят, функцыю якога будзе выконваць БАЖ, і ты фактычна становішся ўдзельнікам працэсу.

Чым зоймецца Рада па медыяэтыцы?

— Рада па этыцы павінна разглядаць звароты наконт канкрэтных публікацый.

Вельмі скаладана было вызначыць прадмет разгляду. У выніку вырашылі, што прадметам разгляду з’яўляюцца матэрыялы, апублікаваныя рэдакцыямі і арганізацыямі ў сваіх публічных каналах. Дзеянні асобных журналістаў, асабістыя стасункі выходзяць за межы паўнамоцтваў Рады па медыяэтыцы.

Мы лічым, што нельга выходзіць за межы прафесійнай дзейнасці, у прыватную сферу. Медыясупольнасць павінна выпрацоўваць прафесійныя стандарты, а выхад у прыватную сферу прывядзе да распылення рэсурсаў. І можа прывесці да элементарнага высвятлення адносінаў паміж журналістамі. 

Працэдура падачы звароту. Выява: БАЖ

Зварот можа падаваць любая асоба, якая лічыць, што апублікаваны матэрыял супярэчыць Кодэксу прафесійнай этыкі беларускіх журналістаў.

Калі нейкая публікацыя выклікае вялікі розгалас, уяўляе грамадскі інтарэс і можа мець вялікае значэнне для медыясектара, Рада можа самастойна ініцыяваць разгляд падобнага кейса.

Рада па медыяэтыцы надзяляе правам ацэньваць публікацыі не толькі сябраў Медыяасамблеі, але рэдакцый і асобных журналістаў, якія не ўваходзяць у яе склад, але далі згоду на ацэнку сваёй дзейнасці.

Як разглядаюцца скаргі

— Рада па медыяэтыцы правярае публікацыі, на якія паступілі скаргі, на адпаведнасць Кодэксу этыкі.

Працэдура разгляду зварота пачынаецца з магчымасці замірэння без вынясення рашэння: часам можа адбыцца памылка, якую прасцей выправіць, чым пачынаць разбор палётаў. Досвед Камісіі па этыцы БАЖ паказвае, што такая практыка — замірэння — ужывалася досыць часта, прычым досыць паспяхова.

Працэдура прыняцця рашэнняў Рады і наступныя дзеянні. Выява: БАЖ

Калі ж урэгуляванне становіцца немагчымым, склікаецца паседжанне Рады, на якім разглядаецца канкрэтны зварот. На паседжанне запрошваецца прадстаўнік рэдакцыі, на якую пададзены зварот, аўтар матэрыяла і ініцыяцатар зварота.

Па выніку разгляду зварота Рада агучвае заяву пра наяўнасць ці адсутнасць парушэнняў. У некаторых выпадках, калі зробленыя грубыя парушэнні, якія могуць паўплываць на медыясектар цалкам, робіцца заява пра недапушчальнасць такіх дзеянняў.

Якія рычагі ўплыву на парушальнікаў мае Рада?

— Рада не мае ў сваім распараджэнні ніякіх прымусовых мер уздзеяння, санкцыі ўводзіць не можа. Рада робіць выніковую заяву публічна, дасылае ўдзельнікам спрэчкі, але пакараць парушальніка не можа. Толькі ад медыя залежыць — прызнаваць ці не прызнаваць парушэнне.

І ў прынцыпе вялікай патрэбы некага караць няма. Рада мусіць звяртаць увагу ўсіх медыяў і журналістаў на неабходнасць падтрымлівацца этычных стандартаў у сваёй прафесійнай дзейнасці.

Працэдура стварэння Медыяасамблеі. Выява: БАЖ

Праблема ў тым, што мы працуем не толькі па-за межамі беларускага заканадаўства, але ў прававым полі краін Еўразвяза, што накладвае на беларускі медыясектар двайную адказнасць. 

Для беларускіх медыяў даступныя ўсе астатнія прававыя інструменты ў межах юрысдыкцыі, дзе канкрэтныя медыі знаходзяцца. У Літве сваё заканадаўства, у Польшчы — сваё, таму ўсе невырашальныя «мірным шляхам» прэтэнзіі трэба накіроўваць туды. Па сутнасці, і спрэчкі з публікацыямі можна вырашаць праз суды, але суд — гэта заўсёды дорага, доўга, непрыемна. Да таго ж, як паказвае практыка, істцы часта незадаволеныя рашэннямі судоў.

А Рада па медыяэтыцы не шукае вінаватых, яе мэта — дабіцца выканання журналісцкіх стандартаў.