Аляксандр Тамковіч: “Мне сказалі тады: вам застаўся год, смерць будзе страшнай”

У 2002 годзе Аляксандра Тамковіча адолела цяжкая хвароба, дакладны дыягназ якой не могуць паставіць і дагэтуль. На той час ён быў намеснікам галоўнага рэдактара газеты “Свободные новости”. Хвароба падзяліла яго жыццё на дзве часткі. Яго імгненна “забыліся” многія сябры, імгненна ён стаў непатрэбны працадаўцам. Настроі былі адпаведныя. Але спадар Тамковіч знайшоў у сабе сілы і пачаў аднаўляцца.

Стаў пісаць кнігі – месяц таму выйшла ўжо 15‑я па ліку. Ягонае насычанае прафесійнае жыццё поўніцца журналісцкімі байкамі і цікавосткамі. А яшчэ Тамковіч нечакана даў мне разуменне, навошта мы ўвогуле робім рубрыку “БАЖная персона” (гл. развагі пра “энцыклапедыю”). Пра гэта ды іншае – у шчырай гутарцы для www.baj.by.

АСАБІСТАЯ СПРАВА БАЖа

Аляксандр Тамковіч нарадзіўся ў 1963 годзе ў Ашмянах. Скончыў журфак Львоўскай вышэйшай вайскова-палітычнай вучэльні. У 1987–1991 быў карэспандэнтам газеты “Во славу Родины”. У 1991 годзе стаў намеснікам галоўнага рэдактара газеты “Свободные новости”. У 2001‑м стварыў і ўзначаліў газету “День”, якая праіснавала нядоўгі час. У 2006 годзе за нарыс у газеце “Новы час” на Александра Тамковіча падаў у суд  генерал-пісьменнік Мікалай Чаргінец. Сума позвы склала 100 мільёнаў, што зрабіла Тамковіча самым “дарагім” журналістам за ўсю гісторыю Беларусі. У 2002 годзе цяжка захварэў і атрымаў другую групу інваліднасці. З 2006 па 2012 год напісаў і выдаў 15 кніг. Лаурэат прэміі імя Юрыя Захаранкі «З узнятым забралам», прэміі ПЭН-цэнтра імя Алеся Адамовіча. Сябра БАЖ з 1997 года.

“У Вільні нап’ешся піва на тры рублі, пасядзіш, газету пачытаеш…”

Вашыя родныя Ашмяны ведае кожны, хто бываў цягніком у Вільні. Заходзяць жанчыны, пачынаюць хаваць ва ўсе дзюры крэм, пасту, шампуні ўсякія… Раней, як мяжы не было, гэтая “памежнасць” адчувалася не так?

Аляксандр Тамковіч: Памежнасць была якраз у тым, што мяжы не было. Мая маці працавала 18 год на заводзе паліўнай апаратуры ў Вільні. У іх не хапала працаўнікоў, таму двойчы на дзень яны прысылалі ў Ашмяны аўтобус, які забіраў і прывозіў назад рабочых у 2 змены. І яна вось так кожны дзень ездзіла туды-сюды. Мая родная сястра ўжо гадоў 20 жыве ў Вільні, яна ўжо даўно літоўская грамадзянка. І шмат хто так. У мае жонкі там палова Вільні сваякі. Некалі гэта быў наш беларускі горад. Мая пакойная бабулька на Вялікдзень хадзіла ў Вільню ў Востабраму пехам – 55 км. Калі мы казалі “Літва” – то ўяўлялі Каўнас і тыя краі. А тут жылі беларусы, палякі, літоўцаў было зусім мала.

Карацей, вялікай заграніцай Вільня для Вас не была.

Аляксандр Тамковіч: Мы калі былі малыя – ну як, малыя, юнакі – то што такое Вільня? Бярэш білет за рубель пяць, гадзіна – і ты там. П’еш піва як чалавек – там былі прыстойныя бары нават за савецкім часам, не раўня нашым забягалаўкам. Напіваешся піва на тры рублі, пасядзіш, газету пачытаеш – Літва заўсёды была Літвой. Потым рубель пяць – назад.  Па-сутнасці, пяці рублёў хапала, каб туды-сюды з’ездзіць. Прадукты ад іх вазілі, бо ў іх лепшыя і смачнейшыя былі. Цяпер праўда, нашыя возяць туды – бо для літоўцаў гэта вельмі танна.

“Недзе там на танцах малога злавілі… Недзе там нейкую дзяўчынку паціскаў…”

Вашая жонка спадарыня Ірына таксама з Ашмянаў. Вы там пазнаёміліся?

Аляксандр Тамковіч: Так. У жонкі ў Вільні ёсць цётка, але яны амаль аднолькавага ўзросту. Тая цётка прыехала аднойчы на некалькі дзён у Ашмяны. Яе таксама  завуць Ірына. І яны з маёй Ірынай пайшлі ў дыска-клуб – там мы і ўбачыліся. Хоць мімаходзь мы бачыліся і раней – усё ж Ашмяны вельмі маленькае мястэчка. А я быў даволі адметнай асобай для Ашмянаў. Напрыклад, у мяне ў атэстаце ўсё пяцёркі, а паводзіны стаяць “здавальняючыя”. І таму мне не далі залаты медаль. Я быў як антыўзор для настаўнікаў. Ставілі іншым у прыклад і казалі: будзеш хранова сябе паводзіць – як Тамковіч, медаль не атрымаеш. У тым ліку так казалі і маёй жонцы, якая, аднак, школу скончыла з медалём.

Дык хто гэта Вам так напаскудзіў з медалём, класны кіраўнік?

Аляксандр Тамковіч: Калі мы сканчалі, класным кіраўніком была маладзенькая дзяўчынка – год прапрацавала, хто яе там слухаў? Проста нашая старая класная кіраўнічка чамусці недавяла нас год – пайшла на пенсію. Хоць потым працягвала выкладаць недзе ў вясковай школе.

А паводзіны сапраўды былі кепскія?

Аляксандр Тамковіч: Ну… Недзе там на танцах малога злавілі… Недзе там нейкую дзяўчынку паціскаў… Недзе пабіўся… Словам, прычапіцца было да чаго.

Дык, пазнаёміўшыся на танцах, вы ажаніліся?

Аляксандр Тамковіч: Далёка не! Мы ж пазнёміліся, калі ў мяне былі вакацыі ў Львоўскай ваенна-палітычнай вучэльні. Тады мы пачалі, як кажуць,  хадзіць. Потым яна з’ехала ў будатрад, я — давучвацца. І калі я пасля вучэльні прыехаў у Менск у 1987 годзе, расшукаў яе.

Вы ж у форме хадзілі пасля вучобы?

Аляксандр Тамковіч: Так! Уявіце: інтэрнат, і тут зраніцы выходзіць лейтэнант у форме!.. Так мы распісаліся. Потым яна скончыла факультэт прыкладной матэматыкі БДУ – размеркавалася на “Агат”.

“Салдаты пілі фунфырыкі – агурковы ласьён. Адзін раз і я паспрабаваў…”

Усё хацеў у Вас пра тую вучэльню спытацца. Не ведаю, якая частка гучыць страшней – “вайсковая” ці “палітычная”. Але стойкае адчуванне, што рыхтуюць там не іначай кадэбэшнікаў. Як Вы туды патрапілі?

Аляксандр Тамковіч: Скончыўшы школу, я атрымаў выдатны атэстат, але без медаля – таму трэба было здаваць усе іспыты. Мой сябар Ігар Пяняўскі паехаў у мараходку ў Адэсу, стаў капітанам далёкага плавання. І мы ўжо ўсе збіраліся туды ехаць – так пра гэтую мараходку марылі. Але іншы сябар сказаў мне: “Нашто табе мараходка? Хочаш, каб жонка цябе паўгады не бачыла?” Словам, паехалі мы паступаць у Ленінградскі тэхналагічны інстытут халадзільнай прамысловасці…

Божачкі, гэта ж за каго Вы збіраліся вучыцца?

Аляксандр Тамковіч: “Халадзільнае абсталяванне гандлёвай сеткі”.

Вітрыны з кілбасамі ў крамах напраўляць?

Аляксандр Тамковіч: Так, бліжэй да кілбасы! Але туды я не паступіў. Туды ішлі ўсе блатныя, у выніку мой бал апынуўся “паўпрахадны”. Хоць добра ведаў матэматыку, але заступарыўся на адным заданні. Побач праходзіў выкладчык, пытаецца ціхенька: “Ну, што збіраешся рабіць?” Я кажу: “Скарачаць”. Ён адказаў: “Ну скарачай, скарачай – атрымаеш двойку і пойдзеш”. Але я падумаў, што ён мяне наўмысна блытае – і скараціў. Высветлілася, што ён не падманваў, нельга было там скарачаць! Атрымаў я “траяк”. А была б чацвёрка – паступіў бы. А так я прайшоў туды на вечаровае аддзяленне. Але што такое вечаровае? Ні інтэрната, нічога. У Ашмяны вяртацца не хацелася, таму я перайшоў у нейкае ПТВ – таксама па гэтых халадзільніках. Далі стыпендыю, інтэрнат – гэта быў добры сродак зачапіцца за Піцер. Ну, і ад войска адкасіць збіраўся. Бо ў Ашмянах мяне ўжо шукаў ваенкамат, каб забраць. Вось прыехаў я на вакацыі з Піцера – і выпадкова сутыкнуўся на вуліцы з ваенкомам. Той узрадваўся, кажа: “Мы цябе тут ловім ужо некалькі месяцаў!” У выніку ён накіраваў дакументы ў Піцер – і мяне вясной забралі. Дарэчы, мяне пачалі забіраць першага – таму ўсе мае сябры хутка зарыентаваліся і кожны неяк адкасіў. І вось мяне прызвалі, пасадзілі ў самалёт – і ніхто не ведае, дзе будзем служыць, сядзіць толькі поўны самалёт прызыўнікоў, усе лысыя. Як тут абвяшчаюць: “Вітаем будучых матросаў на рэйсе “Пулкава-Мурмашы” (гэта аэрапорт Мурманска), віншуем вас з тым, што вы будзеце праходзіць службу на Чырвоназнамённым Паўночным флоце! Аднекуль з’явілася бутэлька гарэлкі, пайшла па шэрагах – кожны рабіў глыток і перадаваў далей. Памятаю, афіцэр-каплей бяжыць, спаймаць яе спрабуе!.. Гэта, дарэчы, было 26 красавіка 1982 года… Прыехалі – на сопках снег ляжыць! Палярны дзень! Засынаеш – сонца ў адное вока свеціць, прачынаешся – у другое! Не заходзіць! А там правілы былі такія: на беразе два гады служаць, а на “каробцы” (гэта значыцца, на судне) – тры. Ясна, што ўсе хацелі за бераг зачапіцца. А на мяне якраз паклаў вока кок – хацеў да сябе на судна на кухню. Уратавала тое, што адпраўлялі мяне спешкаю і не ўсе дакументы аформілі, не было допуска, таму я застаўся на беразе. А мог бы і ў марпехі патрапіць. Словам, размеркавалі мяне ў марскую інжынерную службу. Праз такую блытаніну палова была ў зялёнай форме, палова ў чорнай.

У Вас зялёная была?

Аляксандр Тамковіч: У мяне зёлёная, але пагоны “Ф”… Месяцаў праз восем я пачаў нешта пісаць для флоцкай газеты “На страже Заполярья” – напісаў вершык пра прысягу. Гэты вершык надрукавалі з подпісам “малодшы сяржант Тамковіч”. Так я стаў ваенным карэспандэнтам, пачаў пісаць нататкі. Праўда, у тых нататкай маё заставалася толькі прозвішча – перапісвалі да непазнавальнасці… Горад быў закрыты, асабліва не пагуляеш, такога паняцця, як самаволка, практычна не было. Гарэлка таксама не прадавалася. Нашыя салдаты многія фунфырыкі пілі – агурковы ласьён. І вось як зімой снегу дафіга, салдат фунфырык выпівае – і ў акенца выкідае. Як вясна, снег сходзіць – і ўся сопка ў гэтых фунфырыках.

Фу! Няўжо і вы пілі?

Аляксандр Тамковіч: Адзін раз паспрабаваў. Але не піў, адзін глыток зрабіў. Брыдка! Я піў вельмі рэдка і мала, калі піў – самагонку.

Ашмянскую?

Аляксандр Тамковіч: Так, дасылалі – канспіратыўнымі шляхамі, на грамадзянскую пошту “да запатрабавання”. І не толькі мне… Дык вось, пісаў я ў тую флоцкую газету. Вершы пісаць кінуў – патлумачылі, што жыццё гэта больш проза. Дарэчы, мне нават Някляеў некалі са “Знамя юности” “пахаронку” прысылаў. Я даслаў вершы, а тагачасны літкансультант Някляеў адказаў: “Пішыце прозу”. Мы нядаўна прыгадвалі з ім гэта…

“І вось вяду я ў сталовую маёра запаса Юзіка Сярэдзіча…”

Адвялі Вы нешта ўбок. Дык як Вы ў Львоўскую ваенна-палітычную вучэльню патрапілі?

Аляксандр Тамковіч: Адразу хачу нагадаць, у тыя гады вайсковая служба – вельмі прэстыжная рэч. Не тое, што зараз…

 Справа ў тым, што з таго флоту, дзе я служыў, ўжо гадоў 5 ніхто ў Львоў не паступаў – дзірка такая была. І ім трэба было галачку паставіць. Бо туды ўвогуле трапіць цяжка было. Адная вучэльня на ўвесь Савецкі Саюз: 25 акругоў, 4 групы войск, 4 флоты. Конкурс быў – чалавек 60 на месца! Там папярэдне адсейвалі, і пры паступленні ўжо было каля 10 на месца. Для тых, хто з войска, быў свой конкурс. Такім чынам я, пабыўшы 14 месяцаў у войску, паступіў туды.

А калі б Вас туды не “размеркавалі”, самі б паімкнуліся туды?

Аляксандр Тамковіч: Малаверагодна. Мяне спакусіла тое, што перад паступленнем давалі яшчэ 10 дзён адпачынку – і я змог заехаць у Ашмяны. У Львоў я ехаў у поўнай упэўненасці, што не паступлю. Думаў – праедуся, і вярнуся абратна.

Я так і не зразумеў, чаму Вас вучылі ў гэтай загадкавай установе.

Аляксандр Тамковіч: Ваенная – таму мы вучыліся ў ваеннай форме. А палітычная – таму што палітыка партыі. Было ўсяго два факультэты – журналістыкі і культасветработы. Журналістаў  курсанты называлі “мурзілкамі (быў такі часопіс), а будучых начальнікаў вайсковых клубаў – “балалайкамі”. Рэдка каторае чмо магло пайсці ў палітработнікі. Нам казалі: вы ў першую чаргу ваенныя, а ўжо потым журналісты. Але мы адказвалі: а калі ваенны лекар ці перакладчык, ён таксама ў першую чаргу ваенны?

Дык а як ваякі могуць навучыць журналістыцы?

Аляксандр Тамковіч: Першыя два курсы былі агульныя дысцыпліны, хіба што з ваенай спецыфікай. Проста рыхтавалі спецыялістаў для ваеннага друку – як журфак БДУ рыхтуе спецыялістаў для сельскага раённага друку. Пасля вучэльні мне пашчасціла патрапіць у Менск (першы выпадак), які лічыўся блатным месцам, прэстыжная Беларуская акруга. Я быў лейтэнантам, а сюды бралі пераважна капітанаў, маёраў. Проста ў часе навучання я быў тут на практыцы. Мае матэрыялы былі адзначаныя – і на мяне напісалі запыт. Так я патрапіў у штат “Во славу Родины”, дзе працаваў ад 1987 па 1991 год. Дарэчы, на маё месца прыйшоў потым Сяргей Вазняк – мы з Сяргеем заўсёды смяемся, што ён мяне “падседзеў”. Ён прыйшоў з танкавых войскаў і стаў добрым журналістам.

У той газеце ўвогуле месца журналістыцы было?

Аляксандр Тамковіч: Канешне! Штат 25 афіцэраў-журналістаў! (усміхаецца). Мы насілі форму. Ездзілі ў войскі, пісалі пра вучэнні, пра нейкія там заняткі. Быў аддзел ВВС — лётчыкамі займаліся…

Гэта была журналістыка ці ўсё ж ваенная прапаганда?

Аляксандр Тамковіч: Гэта ж быў савецкі час, тады ўся журналістыка была – савецкая. А мы былі – ваенная савецкая журналістыка.

Ад сённяшняй газеты “Во славу Родины” тая нечым адрознівалася?

Аляксандр Тамковіч: Ведаеце, тая была больш дэмакратычная. Раней такога не было, што яны цяпер робяць. Дзякуй Богу, што яны перайменаваліся ў “Белорусскую военную газету” і з’ехалі з таго офіса на Першамайскай – так што сённяшню газету я зусім не атаясамляю з той, дзе працаваў. Тады я, будучы лейтэнантам, браў інтэрв’ю ў нефармала Віці Івашкевіча. І Віця Івашкевіч распавядаў мне пра “Талаку”. І гэтае інтэрв’ю друкавалі! Тады было браджэнне – такі час. Памятаю, былі на вайсковых зборах пад Менскам – набралі партызан з ліку запаснікоў. Калі не памыляюся, там  быў маёр запаса Юзік Сярэдзіч, якога я строем вадзіў у сталовую… Так, што будучага рэдактара я ўбачыў значна раней, чым паявілася паважаная мной газета. Звольніўся я адтуль пасля Путча. Памятаю, як партыйны сакратар бегаў па кабінетах, глядзеў, ці ўсе пішуць нататкі ў падтрымку Путча. Потым, калі Путч ляснуўся, ён першы стаў паліць свой партбілет. Агідна… Путч даў мне магчымасць зволіцца з войска, бо зрабіць гэта дагэтуль было не так проста.

“Па горадзе ездзілі аўтобусы з рэкламай нашай газеты, каля Нацбанка вісела рэклама…

Калі вы звальняліся з “Во славу Родины” – ужо быў прыцэл на “Свободные новости”?

Аляксандр Тамковіч: Так, я ведаў, што там мне ўжо месца ёсць. Вася Зданюк, ён жа таксама ваенны, збіраўся як уласны карэспандэнт “Савецкага война” з’яжджаць у Польшчу. І я адразу перайшоў у “Свободные новости”. Потым ён з’ехаў – і я стаў адказным сакратаром, потым намеснікам рэдактара Аляксандра Уліцёнка. Памятаю, як упершыню намаляваў нейкую паласу. А тады ж быў метал, лінатыпістка набрала гэтую паласу – і унізе застаўся даўгі “хвост”, яшчэ на палову старонкі, які не змясціўся! І тая дзяўчынка цягала туды-сюды гэты метал, бо нейкі мудак Тамковіч памыліўся! Потым навучыўся… Вось нядаўна “Свободным новостям” споўнілася 20 год. І практычна ўсе гэтыя 20 год я там – ад першага нумара, куды напісаў нататку “Призраки Персидского залива” (тады якраз вайна была). Першы нумар там быў галоўным Андрыевіч – які цяпер рэдагуе “Народную газету”. Нумар выйшаў правальны – і потым Уліцёнак узяў гэта, пачаў рабіць. Па-сутнасці, “Свободные новости” — адна з найстарэйшых беларускіх газет, якая жыве па сёння. Тады мы рабілі 16, а то і 24 паласы, з якіх было 8 палос рэкламы. Потым улады сталі пераследваць тых, хто даваў рэкламу ў незалежную прэсу – людзі сталі баяцца… Годзе ў 1996 сыйшліся з Сяргеем Атрошчанкавым, які вырабляе бялізну “Serge”. Ведаю, што стаўлянне да яго рознае, але асабіста я магу сказаць пра гэтага чалавека толькі добра. Тады ён укладаў грошы ў нашую газету, наклад быў 103 тысячы – мы пераплёўвалі многія дзяржаўныя… Цяпер засталося  трыццаць дзве тысячы. А ў той час па горадзе ездзілі аўтобусы з рэкламай нашай газеты, каля Нацбанка вісела рэклама…

Дык а як Атрошчанкаў увогуле намаляваўся ў “Свободных новостях”?

Аляксандр Тамковіч: Спачатку на яго выйшлі як на рэкламадаўцу. Потым ён узяў газету пад сваё крыло. У верасні 2002 года (падрабязнасці заставім за дужкамі) з’явіўся штотыднёвік  “СН. Свободные новости Плюс”. Якраз тады я захварэў. Уліцёнак пайшоў на “Радыё  Свабода”. І з трох заснавальнікаў справу ўзяў на сябе Зданюк. Было вельмі цяжка. Уліцёнак паехаў у Дом прэсы прыладжваць нашых людей на працу – ясна, што без грошай працаваць далей у нас не маглі. Сустракаўся там з рэдактарамі. Нехта пайшоў насустрач, нехта не. У розных выданнях зараз працуюць   нашы Вольга Анціпенка,  Наташа Шарай, Алег Карповіч, Валянцін Пепяляеў. На “Радыё Свабода” Ігар Карней… Саша Коктыш наш, Сяргей Маліноўскі, які рэдагаваў “Антэну”, Ваня Кобзік, які цяпер у выдавецтве працуе… Раней у дзяржаўнай прэсе працавалі Марына Бяляцкая і Дзяніс Шаравар.

І ўвогуле я не люблю, калі журналістаў пачынаюць дзяліць на “чэсных” і “нячэсных”.  На мой погляд, ёсць благія журналісты, а ёсць добрыя. І не важна ў якім выданні ты працуеш… Нейкі  ідэалагічны выбар – справа сумлення кожнага… Ёсць прыклады, калі з “нячэсных” ператвараліся ў “чэсныя”. І наадварот.

 Так што Уліцёнак тады паступіў вельмі сумленна і прыстойна. Увогуле я лічу яго сваім настаўнікам у журналістыцы, з якім мне вельмі пашанцавала, ён навучыў мяне паважліва ставіцца да ўсіх людзей, адрозніваць кепскае і добрае ў журналістыцы. Я сумую па тым часе. Бо калі б незалежныя газеты жылі добра, у краіне ўжо даўно быў бы іншы прэзідэнт. Калі я захварэў, і да мяне сталі прыходзіць пераведваць мае былыя падначаленыя – я зразумеў, што не самым вялікім гаў..м быў як начальнік.

“Свободные новости” шмат каму паспрыялі… Андрэю Туру, напрыклад”

Спадар Аляксандр, пра “Свободные новости” мы пагутарылі. Але ёсць у Вашай біяграфіі і згадка, што Вы выпускалі газету “День”. Чаму пра яе так мала звестак?

Аляксандр Тамковіч: Яна выходзіла непрацяглы час, год ці паўтара накладам некалькі тысяч. І ляснулася, як многія іншыя, па эканамічных прычынах. Была фармата А2 – як “Народная воля” – выходзіла тры разы на тыдзень. У аснову мы паклалі назву ўкраінскай газеты “День”, дызайн якой некалі рабіў мой сябар. Мы шмат што адтуль узялі. Тады яшчэ можна было зарэгістраваць газету. Мы нават друкаваліся ў Доме друку, а сядзелі на “Беларусьфільме”. Праўда, двойчы нас абкрадалі. Першы раз мы пасмяяліся, што не ўзялі лаптоп. Дык калі другі раз абрабавалі – лаптоп забралі. Потым я захварэў – і газета павісла. Мы аддалі яе Міколу Маркевічу, газета яшчэ троху павыходзіла і спынілася зусім. Да Маркевіча ёсць пытанні. Бо мы выходзілі год ці паўтара – і па выніках праверкі падатковая налічыла нам нейкі смешны штраф, ці не 20 рублёў. А ў яго налічылі паўтара мільёны за некалькі месяцаў. Гэты прыклад пераконвае, што нашая апазіцыя часам так неахайна ўсё робіць, што нічога шукаць не трэба – прыходзь і бяры.

Вы  казалі, што калі б незалежнай прэсе жылося лепш, ужо быў бы іншы прэзідэнт. Няўжо Вы бачыце тут такую наўпроставую сувязь?

Аляксандр Тамковіч: Я добра памятаю 1994 год, прэс-канферэнцыю Лукашэнкі. Я яго спытаў, што зараз будзе з незалежнай прэсай. Ён сказаў, што  зараз усе стануць свабодныя. Потым пасля выбараў я ўбачыў Кебіча, і той спытаў: “Ну, ваш перамог, што вы будзеце рабіць зараз?” Я кажу: “Будзем у апазіцыі”. На жаль, я меў рацыю.

А чаму Кебіч Лукашэнку “вашым” называў? Вы яго падтрымлівалі?

Аляксандр Тамковіч: Падтрымлівалі перамены, а не кагосьці канкрэтнага. У газеце мы імкнуліся ўсім даць роўную магчымасць выказацца. Перад першым турам я рабіў інтэрв’ю з Кебічам. Замяталін быў тады ў камандзе Кебіча – папрасіў мяне выслаць пытанні, дадаў яшчэ сваіх – зрабілі нармалёвае жыццёвае інтэрв’ю. Перад другім турам Уліцёнак кажа, трэба зрабіць роўныя матэрыялы: палову старонкі аддаць Кебічу, палову Лукашэнку. Трэба было, каб нехта выказаўся з ліку іх прыхільнікаў. За Лукашэнку праблем не было знайсці. А за Кебіча ніхто ўжо не пагаджаўся. Першы, хто адмовіўся, — Замяталін. Адзіны, хто пагадзіўся, быў такі Вася Баранаў – такі артадокс, славянафіл, здаецца з сабора “Белая Русь”. Тады  Вася быў адзіным, хто нешта публічна сказаў за Кебіча. Надрукавалі. Потым Вася Баранаў расказваў мне, як гэта паспрыяла ягонаму кар’ернаму ўзлёту. Шэйман паклікаў яго і кажа: “Ну раз ты ў такім нават выпадку пагадзіўся сказаць за Кебіча – калі Кебіч ясна, што прайграў – нам такія людзі патрэбныя”. І Васю Баранава ўзялі ў Савет Бяспекі. “Свободные новости” шмат каму паспрыялі… Туру, ныпрыклад – аўтару нядаўняга афарызма “вы жывеце не па сродках”. Калісьці Андрэй Тур вельмі актыўна крытыкаваў эканоміку Лукашэнкі – ён тады быў выкладчыкам у наргасе, здаецца. Якраз з Кубы прыехаў – быў вольны ў выказваннях, мы яго часта друкавалі. Яго дачка Каця (кажуць, вялікая мажорка цяпер) вучылася з маёй дачкой тут у 64‑й школе. Потым яго запрасілі і сказалі: “Ну раз ты крытыкуеш – пайдзі папрацуй”. Так Тур стаў намеснікам міністра эканомікі, цяпер вось на павышэнне пайшоў. Мне заўсёды цікава. Калі з ім сустракаешся – адэкватны нармалёвы чалавек. Як уключыш БТ – …

Дык як газеты павінны ўплываць на палітыку?

Аляксандр Тамковіч: У сённяшніх невыносных умовах газеты ні ў чым не вінаватыя. Але калі паглядзець на наклады – у “Народнай волі” каля 28 тысяч… На ўсю беларускую апазіцыю 28 тысяч? Гэта што?       Некалі ў газеты “Товарищ” Вазняка наклад  быў нават 40 тысяч. Адна партыя выдала газету накладам большым, як іншая газета для ўсяе апазіцыі. Атрымліваецца, што не толькі грамадству не патрэбная незалежная прэса, а нават самой апазіцыі.

“Чаргінец зрабіў мяне самым “дарагім” журналістам Беларусі!”

Памятаю, Чаргінец з вамі судзіўся, патрабаваў 100 мільёнаў. Нагадайце, ці атрымаў урэшце.

Аляксандр Тамковіч: Аляксей Кароль прапанаваў мне ў “Новым часе” зрабіць парныя нарысы. Шушкевіч-Кебіч, Пазьняк-Малафееў… І дайшлі да двух генералаў – Грыб і Чаргінец. Зрабілі. У Чаргінца там нічога такога не было. Але потым справа пайшла паводле Кандрата Крапівы: “Парсюк наставіў хіб, парсюк раз’юшан”. Ён укрыўдаваў на фразу прыкладна такую: шмат хто кажа, што за Чаргінца пішуць літаратурныя рабы. І другі момант, які яго раз’юшыў, гэта ацэнка, што як пісьменьнік ён, мякка кажучы, не класік … Хоць я ягоную творчасць ведаю мала, але аднойчы паглядзеў кіно “Вам заданне”. Я ў сваім жыцці нічога горшага не бачыў! І падумаў: калі кіно такое, якая ж там кніжка была?

Мяркуючы па Вашых выказваннях, 100 мільёнаў Чаргінец у вас тады не адсудзіў?

Аляксандр Тамковіч: (смяецца) Я вельмі ўдзячны Чаргінцу, бо ён зрабіў мяне самым “дарагім” журналістам Беларусі – запатрабаваўшы 100 мільёнаў, што па тым часе (2006 год) было пад 50 тысяч даляраў!.. Нават Шэйман Марыне Коктыш 50 “лімонаў” выстаўляў!.. На суд адвакат Чаргінца прывалакла нейкія ягоныя граматы – ледзьве не школьныя – які ён перадавік, які ён аўтарытэт. Потым паказала пісьмо з зоны, з Глыбокага. Піша вам зэк такі-та, асуджаны па такім-та артыкуле (ледзьве не забойца): я вось такая сволач, але прачытаў кніжкі Чаргінца і стаў на “пуць ісьцінны”! Увесь суд покатам клаўся… Потым я паставіў пад сумніў эпізод з аднаго інтэрв’ю. Маўляў, у Афганістане так было небяспечна, што ў хаце на стале стаяў кулямёт, а на кухні на зэдліку ляжалі дзве гранаты… Я. як вайсковец, падкалоў яго ў тэксце, што такага быць не магло. І калі б так было, ён бы туды сям’ю не перавёз, і дачка ягоная там бы ў школу не хадзіла. Дык яны даказвалі, што ён сапраўдны баявы генерал, хадзіў на аперацыі, змагаўся з душманамі… Прыцягнулі на суд нейкага дзядзьку са Ждановічаў, афганца, які сведчыў, што заходзіў да Чаргінца ў Кабуле і бачыў кулямёт ды гранаты… Але ў выніку 100 мільёнаў пераўтварыліся ў 5, а прысудзілі ўрэшце спагнаць з мяне 1 мільён рублёў. УП “Час навінаў” сплаціла Чаргінцу 50 мільёнаў рублёў.

“Калі захварэў, сябры адразу забыліся мой адрас і нумар тэлефона”

Спадар Аляксандр, Вы свае хваробы не хаваеце, таму дазвольце распытаць пра акалічнасці.

Аляксандр Тамковіч: Першы дыягназ, які мне паставілі ў 2002 годзе, быў страшны: хвароба Крэйтцфельдта—Якабі. Прасцей кажучы, прыіённая інфекцыя. Яшчэ прасцей кажучы – каровіна шаленства, якіх ва ўсім свеце вядома штук 200, усе са страшнай смерцю.

Гэта пачалося на роўным месцы?

Аляксандр Тамковіч: Абсалютна! Пасля той першай памылкі мяне афіцыйныя лекары “суцешылі”: “Пасля анатамавання скажам дакладна, што гэта было”. Але анатамаванне пакуль, я спадзяюся, адкладаецца. Тады я першы раз увогуле за стырном паехаў у пятую лякарню, дзе тады месціўся інстытут неўралогіі… Адна свяціла ў галіне неўралогіі папрасіла мяне пагуляць на калідоры і сказала жонцы: “Яму застаўся максімум год, смерць будзе страшнай”. Яна і паставіла гэты дыягназ – каровіна шаленства. Іншыя лекары потым смяяліся і казалі, што каб паставіць такі дыягназ, у нас нават абсталявання няма! Смяяліся, але іншы дыягназ таксама ніхто паставіць не змог дагэтуль. Цяпер я ўжо і не шукаю. А тая доктарка нават не выбачылася за такую памылку… Першыя гады два ў мяне была дыпрэсія… Ведаеце, калі я захварэў, то зразумеў. Вось ты быў у абойме. А вось захварэў – і раз, нікому не патрэбны. Адразу  некаторыя забыліся тэлефон, забыліся, дзе я жыву. Акрамя БАЖа, акрамя журналістаў (Аляксандра Уліцёнка хачу адзначыць асобна), усе мяне кінулі, перасталі быць сябрамі. Я сядзеў і чакаў, што буду запатрабаваны, — але тэлефон не званіў. Больш-менш аднавіцца ў фізічным плане дапамог лекар-кітаец, які афіцыйна прымае тут. Ён выкарыстоўвае іглатэрапію – утыркае на пэўны час пад язык, на рукі, на цела колькі іголак. Я ж размаўляў так, што ніхто нічога зразумець не можа – даводзілася тэлефонныя размовы пачынаць з тлумачэння, што я не п’яны. Гэты лекар-унікум сапраўды зрабіў цуд! Ужо потым я даведаўся, што ў яго бывала шмат вядомых беларусаў!..

“Я не ведаю, якім цудам робяцца гэтыя кнігі…”

Як я зразумеў, пасля хваробы Вы знайшлі сябе ў напісанні кніг?

Аляксандр Тамковіч: Ідэю першай кніжкі “Лёсы” мне падарыла Зіна Бандарэнка. Я хацеў зрабіць з ёй гутарку і стаў пытацца пра тое, як яна была на вяршыні славы, але потым стала адным з апанентаў улады – адкуль такія метамарфозы, чаму так сталася? Яна расказала пра сваё жыццё. Так стала пісацца першая частка кнігі, якую я настукаў адным пальцам левай рукі на кампутары – другая рука не працавала. Да таго ж, я зусім не валодаў кампутарам. Як быў начальнікам – усё дыктаваў сакратарцы… За тое, што яна тады ўбачыла свет, я шчыра  дзякую БАЖ і Сашу Фядуту. А потым, як кажуць, пайшло-паехала…

І вось Вашая кніга пра інвалідаў “Пераадоленне” – ужо 15‑я!

Аляксандр Тамковіч: Я сам не разумею, як яны робяцца! Да хваробы ж не пісаў кніг – а тут як тумблер нехта ўключыў!

Мяне не  цікавіць бягучая палітыка, на тых жа мітынгах (па зразумелых прычынах) я не быў ужо амаль дзесяць год.  Аднак, на мой погляд, у чалавечым жыцці не гэта самае галоўнае. Асабіста я аддаю перавагу чалавечым лёсам. І ніколі не разглядаю свае кнігі, як нешта камерцыйнае…

Спадар Аляксандр, Вы самі сказалі, што людзі нават газеты – “малыя формы” – не чытаюць. Для каго ўсе Вашыя кнігі?

Аляксандр Тамковіч: Аднойчы я хацеў знайсці біяграфію нейкага палітыка ці дзеяча 1990‑х гадоў. Адкрыў энцыклапедыю – і зразумеў: ні Карпенкі, ні Ганчара там няма. Гэтыя людзі рабілі нашую найноўшую гісторыю – і іх няма! “Калгаснікі” хочуць перапісаць нашую гісторыю! Таму калі я пачаў рабіць свае серыі гутарак – я заўсёды рабіў з прыцэлам на кнігу. Праз мой дыктафон за апошнія гадоў пяць прайшло больш за 300 чалавек. Для мяне гэта – уласная энцыклапедыя найноўшай гісторыі Беларусі. Але я не пісьменнік, я проста слухаю людзей.

“У нас з дачкой – адзін псеўданім на дваіх”

Спадар Аляксандр, папрашу Вас напрыканцы яшчэ колькі словаў пра дачку сказаць, якую Вы толькі мімаходзь узгадалі.

Аляксандр Тамковіч: Цяпер Каці 23. Моцная асоба. У выпускным класе ёй са скандалам адмовіліся выкладаць гісторыю, сказалі: “Занадта ты разумная, шмат пытанняў задаеш”. У выніку яна вывучала і здавала сама. Потым паехала ў Варшаву па праграме Каліноўскага, вывучала там журналістыку. Калі адкрылася Еўрарадыё, узялі дыджэйстваваць туды, потым пайшла на Белсат. Там яны з іншымі маладымі журналістамі ўступіліся за журналіста Дазорцава… Карацей, яе адтуль выжылі – і яна пайшла працаваць зноў на Еўрарадыё ў Варшаве.

Пад сваім імем?

Аляксандр Тамковіч: Не, пад псеўданімам Мара Нальшанская. Што такое “Мара” – зразумела. А “Нальшанская” – бо ў мяне некалі быў псеўданім “Алесь Нальшанскі”. Гэтыя ўсе землі Ашмяны, Крэва, Гальшаны – некалі было Нальшанскае княства. Вось я, а цяпер і яна, выбраў псеўданім у гонар роднай зямлі.