“Кінакрытыкі ёсць, а кінакрытыка знікла”. Гутарка з Ірэнай Кацяловіч

“Было забаўна назіраць, колькі медыяў адрэагавала на міністэрскую цэнзуру”

— Па якіх прычынах вы збольшага адышлі ад культурнай журналістыкі?

— Акурат у верасні ва ўсю моц прыкідваюся, што я ўсё яшчэ кінакрытык: еду на Генеральную асамблею Міжнароднай федэрацыі кінакрытыкаў, а пасля збіраюся расказаць пра беларускае кіно на паказах нашых фільмаў у Нарвегіі.

Пры гэтым я ўжо не памятаю, калі апошні раз пісала рэцэнзію, і ўвогуле не адчуваю, што якому-кольвек чытачу ў Беларусі сёння патрэбная мая ацэнка.

Культурная журналістыка, наадварот, моцна патрэбная (увесь час думаю пра гэта пад словы “геданісты не старэюць” з песні “Петли пристрастия”). Па-першае, не мусім заставацца адно з рэпрэсіямі і вайной. Па-другое, беларуская культура нармальна сябе пачувае, недарма яна вывезла сябе за мяжу, каб не стаць “культурай ГУЛАГу”. Зрэшты, “культура ГУЛАГу” ў нас — асобны феномен, і добра, каб усё гэта было зафіксавана, не толькі навінавым фарматам, бо інакш проста растане ў часе.

Сама я адышла ад культурнай журналістыкі 24 лютага і ў шоку занялася надзёншчынай. І пакуль што не бачу, як да культуры вярнуцца на стала. Цяпер я проста журналіст.

— На колькі, на вашу думку, тэма вайны выціскае тэму культуры сёння: гэта больш пытанне попыту чытача ці палітыкі СМІ і прафесійных інтарэсаў саміх журналістаў?

— Тэма культуры ніколі не лічылася папулярнай у чытача/гледача, а ў час татальнай драмы наўкол можна толькі меркаваць, яна становіцца больш запатрабаванай ці менш.

Я ўжо стамілася тлумачыць: культура важная, нягледзячы на прагляды. І разлічваю на тое, што дарослым людзям гэта даказваць не трэба.

А трэба — і журналістам, і СМІ — намацваць спосаб расказваць пра яе так, каб у гэтым былі і снабісцкія рэчы для “абраных”, і папулярны энтэртэйнмент.

У нашай сціплай медыяпрасторы такі выбар і да 2020 года рабілі нямногія. Я адзін год кіравала прэс-службай кінафестываля “Лістапад”. Памятаю, тады здарыўся скандал праз тое, што мінкульт паспрабаваў выключыць з Нацыянальнага конкурсу некалькі стужак. І мне было забаўна назіраць, колькі медыяў адрэагавала на міністэрскую цэнзуру — з тых, хто нават не спрабаваў акрэдытавацца на фэст, хоць у нашай прасторы гэта была адна з самых высакакласных культурніцкіх падзей.

Відавочна, у многіх не было нават практыкі асвятлення тэмы культуры, шмат хто думаў і думае дагэтуль, што гэта тое, у чым у прынцыпе разбіраецца кожны. Але калі я бачу пытанне пісьменніку: “Як гэта вашая кніга мастацкая, калі яна заснавана на рэальных падзеях?” ці ў чарговы раз чытаю да скрыгату зубоў надакучлівы шаблон “пясняр” у дачыненні да Янкі Купалы, думаю: “Не, гайз, так не пойдзе”.

Культурная журналістыка заслугоўвае прафесіянальных працаўнікоў. Адказваючы на пытанне, тэму культуры выціскае традыцыя — традыцыя ставіцца да яе, як да нечага неабавязковага, і з боку медыяў, і з боку чытачоў, праз тое, што нашае надзённае — гэта ўвесь час нейкая барацьба, асабліва сёння. 

Але я бачу пазітыўныя моманты: анлайн-медыя Reform.by адвяло для тэмы культуры асобную рубрыку, больш увагі і высілкаў, якасныя рэчы публікуе “Новы Час”, “Наша Ніва” ўвесь час то серыял параіць, то яшчэ што, “Будзьма” ўсімі праўдамі і няпраўдамі збірае культурніцкія публікацыі на сваёй старонцы. Добра ў гэтым сэнсе працуе сайт майго “Белсата”.

Развіваюцца крутыя YouTube-праекты, дазволю сабе палічыць іх за журналістыку. Але ці дастаткова гэтага, каб замацаваць і асэнсаваць нашыя сённяшнія культурныя працэсы? Не.

“Па-ранейшаму кайфую ад кіно, “працую” кінакрытыкам для самой сябе”

— Якім вы бачыце стан сённяшняй беларускай кінакрытыкі, чаго не стае? 

— Нічога не стае таму, чаго няма. Кінакрытыкі ёсць, а кінакрытыка знікла.

У нашыя часы дэфініцыя “беларускі кінакрытык”, здаецца, немагчымая па вызначэнні: беларускі і без таго кульгавы кінапрацэс раз’ехаўся па замежжы і толькі зрэдчас дае нагоду пра яго ўзгадаць, кінапракат у Беларусі запоўнены прахаднымі фільмамі, а на стрымінгавых платформах кшталту Net­flix падпісчыкі глядзяць пераважна серыялы, а гэта іншы кірунак крытыкі.

Мне і самой часам складана запаволіцца да прагляду, хаця, вядома, для многіх кіно становіцца паратункам. Я перабіваюся рэдкімі актыўнасцямі, па-ранейшаму кайфую ад кіно, “працую” кінакрытыкам для самой сябе. Але пакуль нічога не дазваляе мне сказаць, што ў нас ёсць нейкі кінакрытычны працэс.

Даказаць тым, хто прымае рашэнні ў СМІ, вартасць кінакрытычных матэрыялаў сёння хіба яшчэ складаней, чым запэўніць у вартасці культурнай рубрыкі.

А дзяржаўны сегмент СМІ, калі там раптам спрабуюць праводзіць нейкі аналіз кіно, — я шчыра не ведаю — асуджаны на непаўнавартаснасць і ўшчэрбнасць, бо ён, вядома, праігнаруе тое, што робяць незалежныя кінематаграфісты. А які вобраз беларускага кіно апошніх гадоў без “Куражу” і “Калі кветкі не маўчаць”?

Дарэчы, падчас працы ў “Звяздзе” мне ніколі не даводзілася даказваць вартасць ані кінакрытыкі, ані культуры. Ім было пляваць на прагляды, таму я магла дазволіць сабе якую-небудзь рэцэнзію на прэм’еру індыйскага фільма на Ama­zon Prime Video, які, я перакананая, апроч мяне ў Беларусі паглядзела не больш за пяць чалавек.

“Фільм, канешне, будзе лайно, але рэцэнзію на яго можна напісаць шэдэўральную”

— Якія мэты ставіліся пры стварэнні прэміі кінапрэсы “Чырвоны верас” і ці ўдалося іх дасягнуць? Ці будзе працяг?

— Ідэю прэміі беларускіх кінакрытыкаў мы абмяркоўвалі некалькі гадоў. Помню вячэру з калегамі ў адной з кавярняў на праспекце Незалежнасці яшчэ ў часы мірнай дыктатуры — мы прыдумалі жартаўлівую назву “Залаты агрэст” і абмеркавалі, каму б гэтыя “Агрэсты” ўручылі. А калі кінапрастора — такая, якая яна ў нас была,— стала разбурацца, а кінафестываль “Лістапад”, што быў месцам тусоўкі беларускіх рэжысёраў, аддалі “Беларусьфільму”, ідэя свайго спосабу адзначыць беларускіх фільммейкераў паўстала наноў.

Кінакрытык Тарас Тарналіцкі прапанаваў зладзіць прэмію і ўвесь час нас штурхаў, каб мы рабілі сваю працу. І мы зрабілі.

Я асабіста перадавала пару дыпломаў нашым пераможцам. І пасля фразы, маўляў, у такія моманты думаеш, што варта працягваць займацца кіно, магу сказаць так, мы дасягнулі нашых мэтаў. І мы абмяркоўваем працяг.

— Чым адрозніваецца погляд на стужку прафесіянала ад звычайнага гледача, якія вы бачыце перспектывы айчыннага кіно?

— Перспектывы беларускага кіно залежаць ад агульных перспектыў беларускай дэмакратыі. Я баюся прадказваць другое пасля таго, як пасля прысуду Кацярыне Андрэевай і Дар’і Чульцовай сказала, што такі тэрмін яны дакладна не адсядзяць, але Дар’я выйшла на волю, адсядзеўшы поўны тэрмін, у Кацярыны яшчэ адзін прысуд за “здраду дзяржаве”.

Калі агульныя перспектывы добрыя, то ў айчыннага кіно будзе хоць і безграшовая, але новая хваля. Калі ўся гэтая трагедыя зацягнецца, ніякай пакуль новай хвалі, але само па сабе незалежнае кіно нікуды не дзенецца — час ад часу нешта ды будзе з’яўляцца, проста афіцыйна гэта будзе не беларускае кіно, а кіно паводле краіны вытворцы. Мы так жывем ужо гады.

Кінакрытыкі ў любым выпадку зафіксуюць гэты час і стан, і якасць, і атмасферу. Адказваючы на першае пытанне, аналіз кінакрытыка, на мой погляд, у тым ліку цікавы тым, як ён упісвае стужку ў кантэкст. Прынамсі я люблю гэта рабіць, з гэтага гледзішча ў галаву прыходзіць будучая стужка “Беларусьфільма” “Мы адзіныя” пра быццам бы цяжкі час польскай акупацыі — фільм, канешне, будзе лайно, але рэцэнзію на яго можна напісаць шэдэўральную. 

“Самае надзённае для нашых журналістаў сёння — не звар’яцець”

— У сваёй нядаўняй публікацыі ў Фэйсбуку спадар Альгерд Бахарэвіч прывёў прыклады няўдалай камунікацыі з журналістамі, наракаючы на непрафесіяналізм некаторых з іх. Пісьменнік лічыць, што “надыходзіць час перафарматаваць стасункі з журналістамі”. Ці здараюцца непаразуменні паміж журналістам і героем, ці бывае складана працаваць з творчымі асобамі?

— Не змагу выдзеліць прадстаўнікоў культуры ў нейкую асобную “складаную” катэгорыю: свае тараканы ў галаве ёсць шмат у каго, незалежна ад таго, творчы ён ці не, у тым ліку ў мяне самой.

Са смешнага, у 2020‑м мы хацелі зрабіць інтэрв’ю з Міхаілам Фінбергам для “Нашай Нівы”. Гэта была ідэя цяпер палітзняволенага Ягора Марціновіча. Прыйшлі да філармоніі, але аказалася, што Фінберг проста з’ехаў дадому — бо стаміўся. Напэўна, разумеў, што лёгкіх пытанняў яму не будзе.

Мы толькі пасмяяліся і пайшлі з фатографкай піць каву ў Paul, і інтэрв’ю гэтаму спадару больш не прапаноўвалі.

Агулам магу сказаць, што як журналісту, які з кім толькі не паразмаўляў, мне даводзіцца працаваць з выхаванымі, інтэлігентнымі і мілымі людзьмі, часам яны мяне натхняюць, часам я сяджу і ўсміхаюся пасля інтэрв’ю –— беларусы такія. Адзін толькі спосаб мыслення мяне часам працверажае, ён праглядвае і ў згаданым пасце спадара Альгерда:

нешта накшталт “гэта не я да вас звярнуўся, гэта вы да мяне звярнуліся” з усімі выняткамі. Ёсць у гэтым нейкая вычварнасць постсавецкіх стасункаў паміж людзьмі. 

Гайз, ніводнае з папулярных шоу (бярэм за ўзор заходнюю журналістыку) з дасціпнымі жартамі з гасцей і ніводнае каверзнае пытанне Арыаны Фалачы ці Лары Кінга не адбыліся б, калі б чувакі прыходзілі да іх з думкай “я раблю вам ласку”. 
Вельмі хачу, каб тым часам і нашая журналістыка бесперапынна пракачвала свой прафесіяналізм і выгадоўвала сваіх Арыан Фалачы. Хаця разумею: самае надзённае для нашых журналістаў сёння — не звар’яцець пасля тыдня за тыднем пра прысуды і ахвяраў вайны.

Чытайце яшчэ:

«З усіх ЗАГСаў Кіева толькі адзін пагадзіўся распісаць украінца з беларускай»: журналісты пра выпрабаванні ў эміграцыі

Аліна Коўшык праз 15 гадоў працы на «Белсаце» сыходзіць з тэлеканала

Задачка со звездочкой: свобода слова, права человека или национальная безопасность?