Аляксандр Ждановіч: Увогуле я сам па сабе, чалавек-самотнік

«Для мяне шчасце – быць часткаю вялікай групы людзей, якія цябе цэняць, якім ты патрэбны». Pol­skie Radio паразмаўляла з акторам Аляксандрам Ждановічам, вядомым таксама пад творчым псеўданімам Маляваныч, пра культуру, эміграцыю і пераезд у Польшчу.

Аляксандр Ждановіч. Фота: Tut.by

– Спачатку хачу крыху вярнуцца ў часе да моманту вашага ад’езду з Беларусі, гэта адбылося два гады таму, фактычна за некалькі дзён да пачатку вайны ва Украіне. Ці памятаеце настроі ў тагачасным Мінску, што лётала ў паветры?

– Лётаў снег, бо была зіма. Гэта было 18–19 лютага 2022 года, я не думаю, што людзі верылі, што пачнецца такая поўнамаштабная вайна ва Украіне. У Беларусі былі рэпрэсіі ва ўсю, не хацеў бы падрабязна расказваць, але мне сталі тэлефанаваць, ціснуць і я вырашыў з’ехаць. Былі такія прыгоды, бо  я збіраўся ехаць у Кіеў, але выпадкова, ці, можа, нічога выпадковага, я трапіў у горад Тбілісі. Не думаў, што там застануся, але прыкіпеў сэрцам і душой да яго, пражыў два з паловаю гады. года.

– Якія эмоцыі вы забіраеце з сабой з гэтага горада?

– Я ніколі не думаў, што некалі з’езду з Беларусі. Калі на пачатку 1990-ых шмат маіх сяброў, аднакурснікаў, аднагрупнікаў, знаёмых з’язджалі хто ў Амерыку, хто ў Еўропу, я разумеў іх рашэнне, але мне здавалася, што гэта не мой выбар.

І нават пасля падзей 2020-га ў адным з інтэрв’ю я казаў, што ў Беларусі пахаваныя мае бацькі, жонка, там месца для мяне падрыхтавана побач з жонкаю.

Я не ўяўляў сабе, што пачнецца абсалютна новае жыццё. Але! Я ні пра што не шкадую! Мінулым жыць няправільна, і толькі будучым жыць таксама няправільна. Эміграцыя, гэтыя абставіны вучаць жыць тут і цяпер, у мяне з’явілася многа новых сяброў, абсалютна новых. Гэта новае для мяне асяроддзе.

– Ваша новае асяроддзе адрозніваецца ад ранейшага?

– Так. Увогуле 2020-ты год падзяліў маё жыццё папалам. І людзі, якія побач са мною, новыя, і тып гэтых людзей таксама іншы. Па-першае, і гэта можа быць добра для мяне як для чалавека сталага ўзросту, гэтыя людзі ў большасці маладыя – ад 25 да 45 гадоў. У такой камунікацыі не закісаеш, не ператвараешся ў дзядулю, які сядзіць на лаўцы і жаданняў не мае. А так нешта пераймаеш у гэтых людзей, у большасці яны аднадумцы. Таму, нягледзячы на цяжкасці эміграцыі, гэта – шчасце! Бо не заўсёды выпадае жыць у асяроддзі, сярод людзей, думкі якіх ты падзяляеш.

– Вы публічна паведамілі пра свой пераезд у Польшчу. Можаце распавесці, чаму прынялі такое рашэнне

– Рашэнне выспявала доўгі час. Я не думаў пра Грузію, як сказаў раней. І нават пра Украіну, хаця і планаваў туды паехаць. Насамрэч увесь час разглядаў Польшчу, але на момант ад’езду не было візы. У мне тут ёсць некаторыя сувязі, ёсць сябры сярод польскіх актораў, рэжысёраў, ёсць нават невялікі досвед працы ў Польскім тэатры. Я на гэта спадзяваўся. Мне здавалася, што і мову я адносна хутка змагу ўзнавіць. І вось з гэтымі думкамі я трапляю ў Тбілісі, але пакуль раблю візу – наладжваюцца сувязі, мяне запрашаюць і туды, і туды. Да таго ж вайна —  праекты, якія планаваліся, адмянілі. Было ў той час і з жытлом у Польшчы цяжка, бо вялікая хваля ўцекачоў з Украіны.

Да таго ж мне вельмі падабаўся тбіліскі стыль жыцця, я і сам стаў тбілісцам – з’явіліся сяброўствы, і не толькі сярод беларусаў, але і сярод грузінаў, а яны ўмеюць сябраваць. Калі я развітваўся, гэта было амаль са слязамі на вачах.

У Грузіі. Фота з асабістага архіву

Але за гэтыя два з паловаю гады я быў у Польшчы тры ці чатыры разы, аб’ездзіў шмат гарадоў з гастролямі. Кожны раз я прыглядаўся, але вяртаўся.

Важны момант, з часам усё менш і менш у Тбілісі заставалася беларусаў са сферы культуры, з якімі можна было б рабіць нешта. Па сутнасці я заставаўся там адзін з тэатральна-акторскай тусоўкі.

І яшчэ, пры ўсёй маёй любові да Тбілісі, я намалюю карціну: па горадзе ходзяць бяздомныя сабакі, яны тоўстыя, лянівыя, іх кормяць, даглядаюць, а яны спяць на гарачым асфальце. І я зразумеў, што ператвараюся ў такога сабаку.

Кожны чалавек мае ляноту ўнутры, а я вельмі схільны да гэтага тблісскага вайбу. У такіх умовах я проста не буду развівацца! Гэта першае, а па другое, можа, гэта і пафасна гучыць, але кожны чалавек імкнецца да шчасця. А для мяне шчасце – быць часткаю вялікай групы людзей, якія цябе цэняць, якім ты патрэбны.

Беларусаў, дзяцей у Польшчы шмат, менавіта таму гэтая краіна, а не Літва ці Амерыка. І менавіта таму Варшава, хаця, можа, тут і даражэй, і больш складана вырашаць побытавыя праблемы. Такі цяпер перыяд у маім жыцці.

– Можа быць, маглі б сказаць, ці ёсць у вас ужо нейкія прапановы супрацы?

– Ёсць некаторыя праекты, але яны пакуль на паўзе. Ёсць прапановы супрацы ад людзей, якія робяць тут тэатральныя дзіцячыя школы. У перспектыве, можа быць, атрымаецца стварыць і нешта сваё, хаця разумею, што вялікая канкурэнцыя. Яшчэ ёсць план з Наталляй Бібікавай аднавіць паказы спектаклю «Батлейка. Шагал». Некалі ў Мінску я іграў монаспектакль «Маленькі прынц» з аркестрам. 

Увогуле я сам па сабе, чалавек самотнік.

І ў гэтым сэнсе мне шанцуе, бо акторы звычайна звязаныя з калектывам, рэжысёрам, менеджментам, які гэта ўсё прасоўвае. Але разам з тым мне хацелася б на вялікую сцэну, куды я не выходзіў з моманту звальнення мяне з Рускага тэатру ў Мінску.

– Па чым канкрэтна вы сумуеце? Ёсць нейкі асаблівы момант, які хацелася б аднавіць?

– Я ўжо казаў, што стараюся не жыць мінулым, настальгіяй. Але я вельмі хвалююся з гэтай нагоды. Я не кіраваў, напрыклад, машынаю два з паловаю гады,  не выходзіў на сцэну. Баюся, што нейкія прафесійныя навыкі сыходзяць, рамяство. Хацелася б проста сябе пераправерыць. Такога кшталту думкі, і калі будуць прапановы, то з цікаўнасцю іх разгледжу.

– За гэты час вы сталі яркаю фігураю беларускага культурніцкага парадку дня ў эміграцыі. Як мяркуеце, прадукт, які ствараецца ў эміграцыі, ён для эмігрантаў ці для беларусаў у Беларусі? Можа быць у вас ёсць водгукі непасрэдна на вашую працу. Гэта тонкі момант, як па мне, усё ствараецца для сябе ці для Беларусі агулам.

– Гэты момант вельмі важны. І пра гэта мала гаворыцца, што мы крыху існуем у сваёй эмігранцкай бурбалцы. І мала ўплываем ці менш, чым хацелася б, на тых людзей, якія застаюцца ў Беларусі.

Час ідзе, і страх людзей, якія ў Беларусі, нешта лайкнуць, паглядзець, расце. Гэтая адлегласць паміж намі робіцца ўсё большай. Важна шукаць уплывы на публіку, слухачоў, гледачоў, якія застаюцца там.

Аляксандр Ждановіч на акцыі дыяспары ў Тбілісі. Фота: сацыяльныя сеткі

Крыху раскажу пра праект, які плануецца. Ён будзе дакументальны, пра беларусаў, якія жывуць у экзатычных, далёкіх краінах, як Бразілія, Японія, але працягваюць займацца беларускай справай. Персанаж вядомы – Маляваныч – прыязджае і раскрывае іх асобу, лад жыцця. Без палітычных аспектаў. Мне здаецца, што вельмі важна назапашваць усё тое, што нам даў 2020-ты год: што мы нацыя, а не нейкія напалову рускія ці Усходні край, што нас шмат. А гэтае адчуванне змяншаецца, мне здаецца.

Трэба гэта падтрымліваць, цяпер час маленькіх крокаў, назапашвання беларускасці, нармальнасці. І мы не ведаем калі гэта спатрэбіцца, але ёсць разуменне, важна дадаваць свае кропелькі гэтай плыні. Калі я казаў пра адчуванне сябе часткаю, гэта не толькі ў прафесійным плане. Але і адчуваць сябе беларусам, хай гэта і так пафасна гучыць.

«У беларусаў тут няма столькі болю». Што ўбачыў Маляваныч у ЗША?

– Вялікая плынь міграцыі падхапіла і дарослых, і дзяцей. Вы працуеце найперш для дзяцей, як вы бачыце іх у будучыні – беларусамі, новымі палякамі, літоўцамі, амерыканцамі?

– Перад маімі вачыма і, як кажуць, у маіх руках пабывалі шмат дзяцей з розных гарадоў і краін. Так, нечым гэтыя дзеці адрозніваюцца. Безумоўна, інтэграцыя ў краіну, у культурнае жыццё іх месца жыхарства будзе адбывацца. У Грузіі, дарэчы, гэта ёсць у меншай ступені, бо грузінам стаць больш складана. І ўвогуле ў грузінскім грамадстве лёгка застацца самім сабой. Дык вось, нягледзячы на розную ступень асіміляцыі, памяць пра тое, адкуль іх карані, бацькі, дзяды, будзе заўсёды. І гэта наша праца, каб гэтая памяць была большай. Але, канешне, гэта сумна, бо большасць не вернецца.

А яшчэ мала падымаецца праблема інтэграцыі падлеткаў за мяжою. Хаця для іх гэта значна цяжэй, чым для дзяцей. Дзеці гнуткія, хутка засвойваюць мовы, не так перажываюць пераезды. Для падлеткаў, якія пакінулі нейкія карані на радзіме, сяброўства, да таго ж у «пяшчотным ўзросце», усё балюча. Хацелася б, каб было больш праграм адаптацыі для падлеткаў.

– Вы самі згадалі пра гастролі ў ЗША, там была магчымасць паглядзець на людзей з ранейшых, эканамічных, хваляў міграцыі, паглядзець на людзей, якія ўжо, хіба, сталі амерыканцамі. Чаму яны прыходзяць да вас на сустрэчы?

– Той жа самы адказ: людзі ніколі не забываюць. Усе мы з дзяцінства, там, дзе прайшлі першыя дзесяць-шаснаццаць гадоў, гэта назаўсёды ў чалавеку, вельмі глыбока.

Аляксандр Ждановіч у амерыцы. Фота: з ўласнага архіва

Я не ведаў, што так шмат беларусаў там, і што яны такія згуртаваныя. Дваццаты год усё змяніў. Калі не бярэм апошнія чатыры гады, то людзі збольшага пераязджалі па эканамічных прычынах. Але ў 2020-ым яны выйшлі, каб падтрымаць, убачылі, як іх шмат, аб’ядналіся. Ёсць новы саюз АБА – Асацыяцыя беларусаў Амерыкі. Хаця былі ранейшыя хвалі, саюзы. І цяпер новыя мігранты трымаюцца адзін аднаго, і дзяцей сваіх выхоўваюць у адпаведным духу. Адзінае, што на публічныя мерапрыемствы выходзяць няшмат з‑за апасенняў, бо працягваюцца рэпрэсіі і людзі не хочуць «свяціцца»: засталіся родныя ў Беларусі, маёмасць, нехта хоча мець магчымасць наведваць краіну.

– Можа, беларусы проста баязлівыя?

– Не ведаю наколькі баязлівыя, хутчэй, асцярожныя. Але 2020-ты год паказаў, што мы можам з голымі рукамі выходзіць супраць узброеных бандытаў. Мне вельмі спадабалася, я гэта і для сябе адкрыў, што беларусы не баязліўцы, яны хутчэй гатовыя ахвяраваць сабой, сваім здароўем, каб іншаму было лепей.

Мы не людажэры, не гатовыя перамагаць любой цаной. Я гэта вельмі цаню, хаця, можа, гэта і перашкаджае хутка перамагаць, мець хуткі вынік. Але гэта робіць нас больш чалавечнымі. Я люблю беларусаў, палюбіў пасля 2020-га года.

– А да гэтага?

– А да гэтага не. Мне здавалася, што беларусы, большасць, жыве па прынцыпе «мая хата з краю» і мне гэта было не блізка. Мяне захоплівае прыгажосць Чалавека, калі людзі дапамагаюць адзін аднаму, ахвяруюць часам, нечым матэрыяльным дзеля іншых. Гэта прыгожа. Я гэта пабачыў і ў ва мне яно жыве.

І сённяшнія «бульбасрачы», раздзяленне… Дарэчы, у Грузіі гэтага намнога менш паміж беларусамі, чым, напрыклад, у Варшаве. Гэта з таго, што я чую. Але, можа быць, тут больш асобаў з амбіцыямі, можа, тут ходзяць большыя фінансавыя патокі і псуюць людзей.

– Мастацтва не ёсць першаснай патрэбай, а эміграцыя – складная справа з эканамічнага пункту. Паводле вашых адчуванняў, беларуская эміграцыя гатовая за свой кошт развіваць беларускую культуру, беларускія праекты ці пакуль можна разлічваць толькі на грантавую падтрымку?

– Рэальнасць нам паказвае, што так і ёсць. Вельмі шмат праектаў робіцца на грошы беларусаў. З аднаго боку, сапраўды шмат першасных патрэбаў, але мне падабаецца гісторыя, калі Чэрчылю прапанавалі на абарону выдзеліць столькі-та адсоткаў з бюджэту, а на культуру столькі. На што ён сказаў, калі не будзе культуры, то што вы плануеце абараняць? Які сэнс існавання народа, краіны, калі няма культуры? Культура заўсёды патрэбная.

І яшчэ мне здаецца, што тут, у Польшчы, шмат дзеячаў тэатральнай сферы з Беларусі, але няма адзінай пляцоўкі, дзе знайшлося б месца для кожнага. Мяркую, тэатр – гэта тое месца ў эміграцыі, да якога людзі могуць цягнуцца, каб не распадацца. Як і царква. Калі паглядзім гісторыю эміграцыі, то менавіта вакол нацыянальнай царквы збіраліся людзі. Дарэчы, у Нью-Ёрку я выступаў таксама ў такой царкве. Мне здаецца, гэтага бракуе нам.

Аляксандр Ждановіч падчас паэтычнай вечарыны ў Грузіі. Фота з асабістага архіва

– Чаму ўлады Беларусі змагаюцца з культураю? Хіба страшны Маляваныч ці музыкі? Што вы можаце супрацьпаставіць грубай фізічнай сіле, якой яны аперуюць?

– Калі б культура не была для іх небяспечная, то такога не рабілі б, напэўна. Гебельс казаў: «Калі я чую слова культура, рука цягнецца да рэвальвера». Такім палітычным сістэмам культура не патрэбная. Возьмем 1930 – 1950-ыя гады ў СССР… Калі пачалася адліга, то было адраджэнне і ў мастацтве. І потым у 1970-ыя, гэта ўжо на маіх вачах, хоць гэта была палітычная стагнацыя дзяржавы, але праз кіно, тэатр можна было выказацца. І я спадзяваўся, што ў «цьмяныя часы» можна будзе існаваць насуперак, як выспы ціхага і незаўважнага супраціву.

Гэта і ёсць у Беларусі, але ў значна меншай ступені, бо сённяшняя паралель Беларусі акурат з 1930-ымі, а не 1960-мі Савецкага саюза. Калі магчыма рабіць толькі тое, што ідэалагічна вышкрабана і высушана.

— У сваіх шчырых выказваннях вы часам нагадваеце адкрытае дзіця, разумнае дзіця. Чаго вы баяліся ў дзяцінстве і чаго баіцеся цяпер?

— Вы маеце рацыю. Гэта, можа, не плюс маёй асобы, але і праўда. Іначай не прыляпілася б гэтая мянушка Маляваныч, гэты вобраз. Ніколі не думаў, што гэта стане тым, што запомняць людзі.

Але мне і праўда лягчэй жыць тут і зараз, крыху па-дзіцячы ўспрымаць рэчаіснасць.

А чаго баяўся? Я быў нясмелы хлопчык. Баяўся цемры, сабак, што тата і мамам памруць, памятаю, што нават прыслухоўваўся, як мама дыхае, калі яны спала. А чаго я цяпер баюся? Ды нічога! Баюся згубіць вастрыню ўспрыняцця жыцця, а гэта непазбежна адбываецца з гадамі, нават на ўзроўні фізічным. Вось гэтага баюся.

– Калі б маглі нешта параіць сабе падлетку, што б вы сказалі?

– Тое што было, яно было. Я б сказаў: «Рабі, рабі што робіш». Мне падабаецца адчуваць непаўторнасць жыцця, і ўсе нашыя памылкі застаюцца з намі, і ўсе добрыя вынікі. Немагчыма перапісваць нанова.

У Пушкіна ёсць прыгожы верш пра гэта, у ім у фінале гучыць «но строк печальных не смываю». Таму нічога не раіў бы, сказаў бы: «Жыві і радуйся жыццю!»

Размову слухайце тут